‘Wat we van Trump kunnen leren’

Misschien onthullen de verkiezingsuitslagen wel hoeveel schaarste mensen ervaren.

Met wat een verbijsterend gemak won Donald Trump de verkiezingen! De man die een aanval op het Capitool aanjoeg, haat zaait en rechten terugschroeft. Ook in andere landen raakten autocratische leiders verkozen. Hoe kan een democratie zichzelf wegstemmen? Wat meespeelt, is dat links – vanouds het boegbeeld van solidariteit met de arbeider – nu als elitair wordt gezien. Rechts-populisten zeiden zo vaak ‘links-elitair’ dat het begrip een eigen leven ging leiden. Het verwijt treft niet de politieke en de financiële elite; die zit vooral ter rechterzijde. Het slaat op de bril waarmee links kijkt: die is kosmopolitisch en moralistisch, en uit zich in een academisch discours dat blind lijkt voor het volk. Democratie hangt af van perspectief en perceptie, van de blik dichtbij of veraf, zo blijkt.

Wat veraf gebeurt, laat zich vandaag dichtbij voelen. Onder druk van aandeelhouders verhuizen banen naar lagelonenlanden, elders gekapte wouden dragen hier bij tot overstromingen, verre vluchtelingen zijn plots buren, Trump is een risico voor onze economie. De wereld sijpelt binnen, ongevraagd en ongewenst. In hun boek Schaarste leggen Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir uit dat de ervaring van tekort tot een tunnelvisie leidt. Je raakt zo gefocust op de urgente nood, dat voor het brede plaatje geen mentale ruimte overblijft. De gele hesjes betogen niet voor duurzaamheid. Misschien onthullen de verkiezingsuitslagen wel hoeveel schaarste mensen ervaren. Een gebrek aan betaalbare zorg, een leefbare buurt, zuivere lucht of economische zekerheid verengt de blik tot het hier en nu. Aan elders en later denken lukt niet meer.

De complexe vragen die links stelt, zijn pertinent. De globalisering wordt aangedreven door financieel gewin en groeidwang. Dat stond lange tijd niet ter discussie; links en rechts twistten alleen over hoeveel winsten overheden mogen afromen voor herverdeling, solidariteit en sociale voorzieningen. Die herverdeling komt onder druk. De kosten door extreem weer en pandemie rijzen de pan uit, de ongelijkheid neemt zorgwekkend toe, en de natuur moet dringend worden hersteld. Hoe realistisch is dat groeimodel nog? Kan herverdeling van een percentage van de winst ooit alle kosten dekken die de markt op de samenleving afwentelt? Het zijn vragen over de onzichtbare machinerie achter de zichtbare noden. Ze zijn globaal en kosmopolitisch, en peilen moralistisch naar een rechtvaardigere wereld. Ze vergen mentale bandbreedte.

Ik moet denken aan het liedje There’s a hole in the bucket. Henry wil water halen, maar er zit een gat in de emmer. Om dat te stoppen, moet hij de slijpsteen wetten, zodat hij het mes kan slijpen waarmee hij het stro zal snijden dat het gat moet afdekken. Om de slijpsteen te wetten, moet hij water halen, maar dat lukt niet met dat gat in de emmer. Henry zie ik als de politicus die noden van burgers – aan water, onderwijs, woningen, welzijn – wil lenigen. Door het gat in de emmer stroomt er meer naar rijke, machtige aandeelhouders dan naar gewone mensen. Is Henry een rechts-populist? Dan belooft hij het eigen volk exclusieve toegang tot het schaarse water in de herverdeelemmer: werkenden eerst. Aan de emmer zelf houdt hij halsstarrig vast, want die belichaamt zijn ideaal van waardecreatie en ontwikkeling. Is Henry van linkse signatuur? Dan overweegt hij de kaduke emmer te vervangen, maar weet niet hoe hij in afwachting van een nieuwe het water bij de mensen krijgt.

Aan het liedje kunnen we nu een strofe toevoegen: missiegedreven ondernemers schieten Henry te hulp. Met hun goederen en diensten lenigen ze concrete behoeften én houden tegelijk de lange termijn en de planeet voor ogen. Het leven regenereren is hun bedrijfsdoel. De eigendomsstructuur en het businessmodel stemmen ze daarop af. Ze staan dicht bij de arbeider. Ze herinvesteren de winst in de missie. Geen gat in hun emmer. Als de democratie het besturingssysteem is dat onze toekomst veiligstelt, dan vormen deze bedrijven haar puike machinerie. Als Henry dát maar snapt.