‘Waarom vinden mensen al eeuwenlang dat de beschaving erop achteruitgaat?’

Iedereen klaagt over moreel verval.

De zeden zijn niet meer wat ze waren. De jeugd heeft geen respect voor ouderen. Fijne tradities worden met de voeten getreden. Onze democratie is om zeep, kijk naar onze gezagsdragers. Geen stijl, geen klasse. In de Verenigde Staten wordt een veroordeeld misdadiger president. O tempora, o mores.

Onze nieuwe premier heeft jaren geleden een boek geschreven waarin hij node vaststelt hoe ons sociaal weefsel dreigt te ontrafelen. Hij is niet alleen met dat gevoel. Velen stellen dat ons moreel gevoel wegglijdt, omdat de grondslagen van onze maatschappelijke ethiek in diep verval zijn geraakt. Niet alleen stellen we vast hoe diep we gezakt zijn, niemand ziet blijkbaar een uitweg. De laatste zinnen komen min of meer letterlijk uit een tekst van Titus Livius, meer dan tweeduizend jaar oud.

Waarom vinden mensen al eeuwenlang dat de beschaving erop achteruitgaat? Zijn we echt brutaler, minder vriendelijk, minder correct dan vroeger? Dat kan, maar dan moet de menselijke achteruitgang toch wel razendsnel gaan, zodat je de verschillen opmerkt in één generatie. En dan moet ons beschavingspeil toch spectaculair verschillen met wat zich in de middeleeuwen afspeelde? Of bij de oude Grieken?

Een begin van antwoord op die vraag krijgen we van een uitgebreid, systematisch onderzoek door twee Amerikaanse onderzoekers, dat in 2023 verscheen in Nature. Ze bundelden peilingen uit zestig landen tussen 1949 en 2021. De auteurs vragen zich af of het verval geen illusie, een valse indruk is. Net zoals we denken dat onze tijden zeer onveilig zijn, vooral in de steden. Maar het is veiliger dan ooit in Gent of Antwerpen. Sinds 1949 worden elk jaar opnieuw duizenden Amerikanen ondervraagd over het morele verval. Elk jaar opnieuw wijst men met het vingertje. Het gaat slechter dan vroeger. 84 procent van de antwoorden wijst op morele kommer en kwel. We gaan erop achteruit. Maar als de vragen specifiek worden, daalt het percentage spectaculair. Amerikanen zagen wél vooruitgang in de rassendiscriminatie, de zorg voor gehandicapten en de discriminatie van homo’s.

De resultaten beperken zich niet tot de Verenigde Staten. Onderzoek tussen 1997 en 2013 in tientallen landen vertoonde eenzelfde patroon. Op 86 procent van de vragen werd negatief geantwoord. In zowat de hele wereld vinden mensen dat hun medemens minder eerlijk en vriendelijk is geworden. Ouderen zien meer verval dan jongeren. Conservatieve personen zien meer zedenverval dan progressieven. De cynicus in mij roept dan uit: daarom stemden de conservatieven in de Verenigde Staten op Donald Trump.

Mensen zien andere mensen in de loop van een mensenleven minder idealistisch worden, maar zien ook dat de ene generatie wordt vervangen door een minder altruïstische generatie. We worden er blijkbaar altijd maar egoïstischer op. Waar moet dat eindigen? In een oorlog van iedereen tegen iedereen? Terwijl de cijfers erop wijzen dat het aantal gewapende conflicten in de wereld afneemt. Alleen worden de oorlogen die nu woeden, breed uitgesmeerd in de media.

Mensen zien blijkbaar het begin van het morele verval op het moment dat ze geboren zijn. Bijzonder vreemd. Onderzoekers verklaren dat fenomeen door twee factoren. Opeenvolgende generaties consumeren meer en slechter nieuws, en ons geheugen is selectief. We onthouden onheil veel beter dan fijne dingen. Onlangs wandelde ik ’s avonds in mijn buurt en werd ik voor de eerste keer op een vervelende wijze aangesproken door hangjongeren. Ik weet nog exact waar. De tientallen keren dat ik vrij van zorgen op zoveel plaatsen in mijn stad kon wandelen, ben ik emotioneel al vergeten. Nu weet ik het: populisten verpesten onze levens. Ze roepen schande en zwijgen oorverdovend over alle fijne dingen in onze samenleving. Vroeger was het inderdaad beter, want toen waren er minder populisten. Of niet?

De auteur is emeritus professor management aan Vlerick Business School. Meer: www.marcbuelens.com