‘Vertrouw geen menselijk oordeel’

Als ik in deze columns weer eens de draak steek met die bizarre kleurentestjes, dan weet u nu bij wie ik de mosterd heb gehaald.

Vorige week overleed Daniel Kahneman en verloor ik een intellectuele vader. Veertig jaar geleden maakte ik voor het eerst kennis met zijn werk en dat van zijn intellectuele partner Amos Tversky. Vijf jaar later voelde ik me sterk genoeg om les te geven over zijn inzichten. Als je wil weten hoe een wekker in elkaar zit, haal hem dan uiteen en steek hem terug in elkaar. Als je een onderwerp in je vingers wil krijgen, geef er dan les over.

Aanvankelijk was de psycholoog Kahneman vooral bekend onder economen, omdat hij in een aantal hoogacademische publicaties samen met Tversky de rationele aannames achter de homo economicus zorgvuldig onderuit haalde. Het unieke van dat duo was niet dat ze een beroep deden op emotionele verhaaltjes over freudiaanse sabotage van ons eigen welzijn of unieke gevalstudies. Hun centrale stelling vat ik als volgt samen: zelfs al proberen we als mens zo goed mogelijk te beslissen, ook zonder emotionele vertekening of passie, we slagen daar niet in. Onder een aantal voorwaarden kunnen we gewoonweg niet rationeel beslissen. Je kunt het levenswerk van Kahneman samenvatten als volgt: wat zijn dan die voorwaarden? Waarom kunnen we wel een raket naar de maan sturen, maar niet rationeel beslissen over een eenvoudig probleem zoals inschattenof een persoon een bankbediende is of niet?

Na de Tweede Wereldoorlog diende Kahneman in het chaotische Israëlische regel. Zijn verhalen over die periode deden mij op slag denken aan de dwaze verhalen over de natuurlijke kwaliteitshouding van de Japanners. U weet wel, hun tuintjes en hun theeceremonies. Hoe verklaar je dan dat de Japanners na de oorlog vooral rommel op de markt brachten? Neen, een kwaliteitssysteem zit niet in de Japanse genen. Het Israëlisch leger was een zootje ongeregeld. Toen Kahneman rapporteerde dat het aanwervingssysteem voor officieren verouderd en dwaas was, verwierp men zijn ideeën niet, maar mocht hij een relevanter systeem uitwerken.

Zijn voorstel was gebaseerd op degelijke analyse (wat wordt er van zo’n officier verwacht?) maar vooral op de eenvoudige vaststelling dat interviews notoir onbetrouwbaar zijn om informatie te verzamelen. Kahneman werd zeer achterdochtig tegenover de manier waarom mensen oordelen. Het geheim van het Israëlische leger was niet een aangeboren eigenschap om een sterk leger uit te bouwen, maar de bereidheid te luisteren naar goede ideeën.

Kahnemans simpele ideeën waren zo goed dat zijn baas jaren laten op de rooster werd gelegd door een groep Amerikaanse generaals: jullie schieten met dezelfde geweren als de onze, jullie vliegen met onze vliegtuigen, toch winnen jullie elk gevecht en wij niet. Hoe kan dat? Het antwoord bleek eenvoudig: de Israëli werden zorgvuldig geselecteerd voor de juiste job en de militaire leiders werden beoordeeld op hun leiderschapscapaciteiten, niet op hun kennis van geschiedenis of wiskunde. Kahneman was er tot zijn dood trots op dat zijn systeem nog altijd gebruikt werd. Als ik in deze columns weer eens de draak steek met die bizarre kleurentestjes, dan weet u nu bij wie ik de mosterd heb gehaald.

Waarom presteerden sommige eenvoudige metingen consequent beter dan complexe, zogezegd klinische, oordelen door psycho-analisten? Economen wisten waarom. Mensen wijken al te zeer af van hun complexe statistische modellen. Toen deed Kahneman iets vreemds: hij legde enkele eenvoudige statistische problemen voor aan experts in de statistiek. Na een tijdje wist hij exact welke problemen hij kon voorleggen om ook hen op het verkeerde been te zetten. Vertrouw geen menselijke oordelen, ook niet die van economen en statistici. Maar als zelfs de experts hun eigen modellen niet kunnen hanteren, hoe kan je dan verwachten dat de leek kan omgaan met die formules? Welke kortsluitingen in ons brein vinden plaats als we eenvoudige statistische problemen voorgeschoteld krijgen? Het vakgebied ‘biases en heuristieken’ was geboren. Daarover volgende week meer.