Populisme is de grote politieke winnaar van de jongste twintig jaar. Van de brexit tot Donald Trump, van Forza Ninove tot Geert Wilders, de beweging is wereldwijd uitzonderlijk populair. Voor mij is populisme de stroming die belooft dat het allemaal beter wordt zonder dat de kiezer iets moet doen. De populistische politicus zal de stal uitkuisen, het gespuis verpletteren, een einde stellen aan de vernederingen en al de rest zal vanzelf spectaculair verbeteren. Vraag vooral niet aan de kiezer wat hij zelf moet doen, behalve natuurlijk stemmen voor de Grote Leider. De huidige politieke situatie wordt als afschuwelijk voorgesteld. Het land of de streek is er sinds korte tijd op achteruit gegaan, meestal door een zondebok: de buitenlander, het neoliberalisme, de blinde technologie, de intellectuele elite, de media. De populist zet zich sterk af tegen de elite, splitst de maatschappij in twee groepen (de goeden versus de slechten) en stelt dat hij gewoonweg de wil van het volk uitvoert.
Wetenschappers, een geliefd doel van minachting en spot, mogen dan nog met cijfers aantonen dat we er met zijn allen flink op vooruitgaan, het gevoel van ‘het einde van de vooruitgang’ lijkt zonneklaar. Volgens diezelfde wetenschappers zou moeten blijken dat er een helder verband is tussen ontevredenheid, misnoegdheid en de opkomst van het populisme. Is dat echt zo? Of spelen we met de zoveelste illusie, een mentale misleider, een vorm van zelfbedrog? We voelen ons niet goed in ons vel en we stemmen uit verveling dan maar op nieuwe gezichten? Is er echt een verband tussen algemene onvrede en de opkomst van populistische partijen?
Vroeger wisten mensen dat ze hun kinderen een betere toekomst konden bieden. Nu twijfelen ze steeds meer aan de dag van morgen.
Al twintig jaar peilt de Gallup World Poll in zowat alle landen ter wereld naar negatieve emoties, zoals boosheid, zich zorgen maken en verdrietig zijn. Al twintig jaar gaat de mensheid er op dat vlak effectief op achteruit. Macro-economische cijfers mogen stabiel blijven of erop vooruitgaan, maar de kleine man of vrouw ervaart meer negatieve gevoelens. Ze maken zich vooral zorgen. Ze zijn niet gerust in de toekomst. Vroeger wisten ze dat ze hun kinderen een betere toekomst konden bieden. Nu twijfelen ze steeds meer aan de dag van morgen.
Psychologen stellen steeds meer vast dat we onze gevoelens vaak gebruiken bij onze oordelen of beslissingen, ook al hebben onze gevoelens niets met het onderwerp te maken. Psychologen verklaren het toch wel vreemde verband tussen negatieve gevoelens en populisme door de theorie van ‘gevoelens als informatie’. Na een lekkere maaltijd oordelen we veel minder streng over anderen. Erger nog: rechters oordelen veel strenger als ze honger hebben. We voelen ons, om welke reden dan ook, niet goed in ons vel en… we verwerpen onze bestuurders. Populisten zijn meesters in het uitvergroten van kleine of zelfs niet-bestaande problemen en de pers zoekt elke dag nieuwe titels. Hoe ingewikkelder een probleem, hoe minder genuanceerd we denken, en hoe meer we ons laten leiden door vage gevoelens en ons aangetrokken voelen tot extreme kampen. In 156 landen met meer dan 1 miljoen kiezers geloven ontevreden mensen veel meer dat hun regering corrupt is, ze weten dat businessmensen geen goede rolmodellen zijn en in één land, het Verenigd Koninkrijk, wist men dat men er alle belang bij had de EU te verlaten. In 24 Europese landen, waaronder België, stelde men vast dat het aandeel stemmen voor populistische partijen significant correleert met het gevoel van onbehagen.
Populisten hebben geen wetenschappelijk onderzoek nodig om hun buikgevoel te ontwikkelen. Steve Stevaert had gelijk: op café leer je dingen die de proffen pas tien jaar later ontdekken. Toch houden zulke studies ernstige boodschappen in voor wie de megapopulisten wil stoppen. Een zakelijke toon kan helpen. Populisme bestrijd je niet met eindeloze signalen van angst, boosheid en onzekerheid. Je versterkt ze alleen nog maar.