Zwitserse klimaatzaak: ‘Door de politiek van het juridische gelijk verzuurt de democratie’

Mensenrechten gaan minder over vrijheidsbescherming tegen de overheid en meer over aanspraken op de overheid.

Een overheid die haar burgers niet afdoend beschermt tegen de gevolgen van de klimaatverandering, schendt hun recht op bescherming van de privacy. Aldus het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in wat alom als een belangrijk precedent wordt gezien. Een vereniging van gepensioneerde Zwitserse vrouwen die hitte ondraaglijk vinden, heeft de mensheid een dienst bewezen. Ik hoop het, maar ik twijfel.

De identificatie van privacy met klimaatopwarming is creatieve rechtsvinding door een groep politiek benoemde rechters, zonder beroepsmogelijkheid. Dat doet mij denken aan de beroemde uitspraak van het Amerikaanse Hooggerechtshof die een constitutioneel recht op abortus construeerde uit een verondersteld recht op privacy. Dat arrest was voer voor decennia politieke strijd in de Verenigde Staten, inclusief de politisering van de benoemingen van rechters, tot een nieuw conservatief hof in 2022 het recht op abortus als een politieke constructie verwierp.

Europa is Amerika niet, maar in mensenrechten gaan we de Amerikaanse toer op van juridisering en procesvoering tegen een achtergrond van toenemende polarisering. Europese mensenrechten zijn ooit begonnen om onze persoonlijke vrijheid te garanderen: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, politieke vrijheid, persvrijheid, fysieke veiligheid, en zo meer. Maar gaandeweg zijn mensenrechten gemaakt voor sociale en economische doeleinden, bijvoorbeeld het recht op voedsel, inkomen, onderdak, gezondheid, water of scholing.

Het is een zaak dat soevereine landen zich in internationale verdragen onderling verbinden tot een agenda van sociale bescherming. Maar rechters hebben van internationale politieke engagementen positieve rechten gemaakt die individuen op hun nationale overheid kunnen loslaten. Voedsel, inkomen, huisvesting, gezondheid of water – om bij die voorbeelden te blijven – worden dan claims in handen van activisten. Mensenrechten gaan dan minder over vrijheidsbescherming tegen de overheid en meer over aanspraken op de overheid, minder om vrijheid te beschermen tegen de autocratie en meer om plichten op te dringen aan de democratie. Dan komt ecologie.

‘Niets van wat Zwitserland vermag als kleine natie kan de realiteit van de globale klimaatopwarming echt kenteren, tenzij internationaal bijdragen aan de doorbraak en uitrol van koolstofarme technologieën met wereldpotentieel’

Het punt is: de middelen zijn schaars en niet alle sociale, economische of ecologische doelstellingen zijn realiseerbaar, laat staan verenigbaar. In een democratie dienen verkiezingen en politiek om vanuit schaarse middelen de publieke prioriteiten te kiezen. Moderne mensenrechten geven individuen de kans om hun private belangen te doen primeren op de publieke belangen. En wat begint als mensenrechten, als bescherming voor personen, wordt allengs gerecupereerd door actievoerende lobbygroepen om via de rechtbank aan politiek te doen. Niet de politiek van het democratische compromis, maar de politiek van het juridische gelijk, van winnaars en verliezers.

De politisering van de mensenrechten is het topje van de ijsberg van de juridisering van alles. Op welk gebied van leven, werk, economie of plezier is het terrein voor menselijke activiteit nog niet bezet en het politieke vermogen nog niet gestremd door regels en procedures allerhande? Die opgebouwde verworvenheden betekenen dat we allemaal steeds meer verwachten van een overheid die steeds minder vermag. Hoe meer de kar van de staat is overladen met aanspraken, hoe minder ruimte voor nieuwe, hoe meer polarisatie onder belangengroepen om alsnog tot de nieuwe winnaars te behoren. En zo erodeert ons vermogen om samen de toekomst te vormen, zo verzuurt de democratie.

Niets van wat Zwitserland vermag als kleine natie kan de realiteit van de globale klimaatopwarming echt kenteren, tenzij internationaal bijdragen aan de doorbraak en uitrol van koolstofarme technologieën met wereldpotentieel. Zal het mensenrechtenarrest dat versnellen of vertragen?