‘Hoe vermijden we dat we ongewild in een verlies-verliessituatie terechtkomen?’

Het is onthutsend hoe snel je mensen in een competitief opbodsysteem krijgt, dat resulteert in vermijdbare verlies-verliessituaties.

Economen hebben een kleine honderd jaar geleden een aparte visie ontwikkeld op het menselijk gedrag: de speltheorie. We doen zetten, proberen het resultaat te voorspellen, bestuderen de tegenstander, incasseren ons verlies enzovoort. John von Neumann, de man die alles telde behalve zijn calorieën, tilde de theorie naar nooit geziene hoogtes. Niet alleen leken de concepten uit de speltheorie bruikbaar om de Koude Oorlog in een model te gieten, het egocentrische gedachtegoed (‘alleen winnen telt’) sloot ook goed aan bij de ideologie van het Amerikaanse kapitalisme.

Von Neumann was nauw betrokken bij de ontwikkeling van de atoombom, maar hij komt in de film Oppenheimer vreemd genoeg niet voor. Blijkbaar oordeelde de regisseur dat één genie al voldoende was en dat iedereen toch verbleekte bij het supergenie Von Neumann. Robert Oppenheimer werd na de oorlog opzijgeschoven als te zacht, te links en te onvoorspelbaar. De geïmmigreerde Hongaar Von Neumann, met zijn viscerale afkeer van het communisme, leidde de intellectuele dans.

In de hedendaagse wereld heerst opnieuw grote dreiging en onzekerheid, ieder voor zich. De toekomst oogt voor velen somber. De vooruitgangsidee staat op de helling. De volgende generatie heeft het niet automatisch beter dan de vorige. Het idee alleen al dat een gek als Donald Trump herverkozen kan worden tot president, roept herinneringen op aan de film Dr Strangelove van Stanley Kubrick. Daarin is de sfeer niet triomfantelijk maar dreigend-absurd, huist de vijand in de eigen rangen, kan elke zet een fatale tegenzet uitlokken, alsof Von Neumann een deel van het script heeft geschreven.

Voor de coronapandemie was win-win de dominante zienswijze, zowel in de wereldpolitiek als in het bedrijfsleven. Laten we door respect, intens overleg en met een open en nieuwsgierige geest tot een resultaat komen waar iedereen beter van wordt. Ironisch genoeg staat zelfs de naam van Trump op de omslag van het boek The Art of the Deal.

Nu domineert een ander, een Von Neumann-denken. Hoe vermijden we dat we ongewild in een verlies-verliessituatie terechtkomen? De dreiging van een nucleaire ramp is weer levend. Planeet A kan ten onder gaan, en op die planeet leven zowel ‘schuldige’ rijken als ‘onschuldige’ armen. Bij de vluchtelingenstromen tel je aan alle kanten alleen verliezers. Wat er gebeurt als iedereen het spel speelt volgens de regels ‘laten we allemaal slim en sluw zijn’, wordt beschreven in het beruchte spel ‘het dilemma van de gevangene’: er is niet veel nodig of we gaan met z’n allen ten onder. U hoeft niet verder te kijken dan de Vivaldi-regering, waar de grootste slimmeriken alleen het eigen partijbelang voor ogen hebben. Volgend jaar wordt aan iedereen, waarschijnlijk inclusief de politieke haantjes, de rekening gepresenteerd.

Speltheoretici hebben bestudeerd hoe je verlies-verlies kunt vermijden. Vooral door intense, geloofwaardige communicatie. Maar in de politiek merk je al enkele decennia hoe men zulke analyses afdoet als wereldvreemd, en nog recenter hoe men de rapportering van elementaire feiten gewoon als fake news opzijschuift. Respect voor feiten en analyse zijn onbelangrijk, want die ‘voelen’ niet goed. In theorie zouden de sociale media ons kunnen helpen uitgebreid en intens met andersdenkenden te overleggen en zo op te schuiven naar win-win. In de praktijk zie je helaas vaak het omgekeerde.

Wat blijft dan nog over? Onlangs verscheen nog maar eens een studie die stelt dat dominante leiders hun medewerkers laten denken en voelen in termen van nulsom: wij kunnen nooit samen winnen. Dé oplossing is dus inspirerend leiderschap. Dat heeft bestaan. Denk aan de Europese leiders na de Tweede Wereldoorlog. Of aan Nelson Mandela. Het is uitkijken naar tekenen van optimisme dat die al geboren zijn. Misschien naar Barbie gaan kijken?