Permanent verzet is geëindigd in de politieke marginalisering van het sociaal overleg.
Toen wijlen premier Dehaene België moest saneren voor de toetreding tot de euro, kon hij terugvallen op informele contacten met vakbondsleiders en werkgevers die sinds de jaren 1980 waren onderhouden, onder andere in het dorpje Poupehan. Zijn Globaal Plan koos voor een mix van loonmatiging, besparingen op de overheid, het afremmen van de groei in de socialezekerheidsuitgaven, een crisisbelasting en een btw-verhoging. De vakbondsbasis revolteerde voorspelbaar, maar het straatprotest was slechts de uitlaatklep voor verzet tegen een hervorming die door de top gedoogd werd. België slaagde in zijn Europees examen, voorspoed volgde en Dehaene ging de geschiedenis in als staatsman.
Zowat dertig jaar later staat België weer voor een afspraak met de Europese geschiedenis. De erfenis van het Globaal Plan is al lang verkwist. Een nog zwaardere koerscorrectie dringt zich op, omdat de vergrijzingskosten de pan uit swingen en de overheid een nieuw geopolitiek tijdperk moet beantwoorden. De mix van maatregelen die circuleert, lijkt wel een herhaling van het Globaal Plan. Maar er is één verschil: er is geen coördinatie meer tussen toppolitici en de leiders van het Belgische overlegmodel. Op de dag waarop de begrotingscontrole had moeten landen, wacht een nationale vakbondsstaking. De zoveelste. Sinds 2005 telt mijn AI-platform een jaarlijks gemiddelde van minstens één nationale staking of betoging tegen regeringsplannen.
Al meer dan twintig jaar lang staan de vakbonden permanent op de barricaden. Die permanente protestcultuur is begonnen met het Generatiepact van de regering-Verhofstadt II. Dat pact moest België klaarstomen voor de pensioneringsgolf van de babyboomgeneratie. Voor de vakbonden was langer werken des duivels. Hervormen was afbreken. Economische groei en belastingen zouden de rekening schragen. Dat vergrijzingsnegationisme is als een boemerang teruggekeerd. Drastisch besparen én hervormen zijn nu onvermijdelijk. De vakbonden, en bij uitbreiding de hele architectuur van overleg, hebben de kans gemist om co-auteur te worden van de modernisering van loopbanen en sociale bescherming. Permanent verzet is geëindigd in de politieke marginalisering van het sociaal overleg.
Het Belgische overlegmodel dat met dure instellingen en brede verzuiling werd opgetrokken na de Tweede Wereldoorlog, is verziekt in een conflictmodel. Natuurlijk worden er nog akkoorden gesloten. De Nationale Arbeidsraad sleutelt aan de machinerie van de arbeidsmarkt. In sectoren en bedrijven worden compromissen gevonden. Maar als kracht voor medebestuur, als motor om verandering te faciliteren en te dragen, beleeft het sociaal overleg zijn herfsttij.
Een hele generatie – burgers, politici, vakbondsleiders, werkgeversvertegenwoordigers, experts, journalisten – heeft intussen niets anders gekend dan een sociaal overleg in staat van koude of hete oorlog. Die chronische ziekte heeft iedereen besmet. Loopgravenattitude en onderlinge vervreemding aan beide kanten van wat een overlegentente zou moeten zijn. Frustratie of desinteresse bij politici die alleen dienen om brandjes te blussen met belastinggeld en die in het sociaal overleg geen oplossingspartner vinden. Onbegrip of onbehagen in brede lagen van de bevolking voor wie het overlegmodel verzuring en stilstand betekent.
Kan ons overlegmodel uit zijn negatieve spiraal geraken? De kansen zijn er. De regering wil het carcan van de loonnorm en de indexering moderniseren. De activering van langdurig zieken is een acute prioriteit. De nieuwe geopolitiek rond veiligheid, verankering en industrie biedt nieuwe uitdagingen. Er is een psychologische en culturele reset nodig om opnieuw in de modus van samenwerken en samen veranderen te geraken. Misschien eens gaan logeren in Poupehan?
De auteur is co-CEO van de denktank Itinera, strategieconsultant en doceert aan de UGent. www.marcdevos.eu