‘Democratie moet je verdienen, elke dag opnieuw, anders krijg je despoten’

Servië is geen voor de hand liggend vakantieland. Maar toen vrienden mij vertelden dat Jelica Novakovic onze gids zou zijn voor een weekje ‘anders reizen’, moest ik niet lang aarzelen. Zij was de VRT-correspondente in Belgrado tijdens de Kosovo-crisis in 1999. En ik wilde nu weleens een andere klok horen. Want in de Balkanoorlog waren de Serviërs de ‘slechten’. De NAVO bombardeerde het land wekenlang, de industrie werd vakkundig weggevaagd. De Kroaten waren de ‘goeien’, zoals elke cruisetoerist in Dubrovnik met eigen ogen kan vaststellen.

Het is altijd handig als er ‘goeden’ en ‘slechten’ zijn, en in een groot café in een skioord hing aan de schouw een grote foto van Vladimir Poetin. De eigenaar merkte op: ik kan toch moeilijk een foto hangen van wie ons wekenlang heeft gebombardeerd? Oorlogen slaan diepe wonden, de Tweede Wereldoorlog zindert ook bij ons nog na. 75 jaar later zie je ook hoe in Oekraïne het naziverleden Poetin nog de kans geeft zijn speciale militaire operatie legitimiteit te verschaffen. En ja hoor, de goeden – de Kroaten – kozen tijdens de Tweede Wereldoorlog wel even verkeerd.

Ik las tijdens de trip het boek De rafels van Rusland van mijn vriend Dirk Tieleman. Conclusie: het is allemaal veel ingewikkelder dan je denkt, hoewel we natuurlijk weten dat de Russen over de hele lijn de slechten zijn en de Oekraïners op alle vlakken de goeden. Handig toch?

Ik moest onwillekeurig denken aan George Bush jr die zonder meer de wereld splitste in ‘goeden’ en ‘slechten’ – de laatsten behoorden zelfs tot de as van het kwaad. Wie niet met hem was, was automatisch tegen hem. Een knal van een absurde redenering, want je kunt uiteraard ook neutraal zijn. Maar de wereld opsplitsen in goed en kwaad is typisch voor monotheïstische religies zoals het christendom en de islam. Wie mijn god niet vereert, is mijn vijand. Die mag, ja moet, verdwijnen.

Servië is een brok woeste natuur. De Donau vormt tientallen kilometer lang de grens met Roemenië. De vreselijke droogte nu zorgt voor eindeloze halfverdorde maisvelden. Servië deelt met de rest van de wereld dezelfde vijand: genadeloze opwarming. Het toerisme heeft er één grote troef: het land is spotgoedkoop voor een meer dan redelijke kwaliteit. Zeker als je van groenten en schapenvlees houdt. Boeiend voor mij was de observatie dat een klant nog altijd iets ‘gevaarlijks’ is. Ik heb de jongste jaren veel gereisd in de VS. Daar wordt de klant gekroond. Zodra je die bespeurt, laat je die niet meer los. Behalve op de marktjes is in Servië de klant een bron van stress. Obers raken de kluts kwijt, verstijven als er te veel klandizie is. En het zal wel toeval geweest zijn, maar een hotelrekening betalen met een kredietkaart? Toevallig liggen de systemen plat en is cash king.

Servië kent een fijne variant op Make America Great Again: Yugo-nostalgie. Wat oudere mensen steken hun voorliefde voor de voormalige Joegoslavische president Tito en de prachtige natie, toen alles nog harmonie en eigen koers was, niet onder stoelen of banken. In een hopeloos verdeelde wereld is het Joegoeslavische model nog best inspirerend. Tito ondernam vrij geslaagde pogingen om de chaos van de vrije markt te combineren met de orde van het communisme. Perfect was het niet, maar de twee zuivere vormen van staatsorganisatie, kapitalisme en communisme, zijn ook niet bepaald perfect.

Als toerist stel je overal ter wereld hetzelfde vast: de gewone burger tracht te overleven, en doet dat meestal behoorlijk. Een land verbergt zijn armoede, vervolging en ellende en de toerist zoekt die niet actief op. Niet in de VS, niet in Egypte, niet in Vlaanderen. Toeristisch is het opvallend hoe in Servië de lof gezongen wordt van de lokale heersers. De sterke man, in dat land ‘despoot’ genoemd, heeft onze taal verrijkt met een woord dat vooral uiterst rechts lijkt te koesteren.

Mijn conclusie: democratie moet je verdienen, elke dag opnieuw, anders krijg je despoten. Ook op dat vlak doet Servië zijn best, in de hoop niet eindeloos het slachtoffer te zijn van despoten.