‘De universiteit biedt niet langer een betrouwbaar kompas in de echte wereld’

Onlangs had in het Europees Parlement de jaarlijkse handover ceremony plaats tussen bestuursploegen van Junior Enterprises Europe (JEE). JEE telt 34.500 leden in zestien landen, studenten die zich als ondernemer profileren. In hun ogen schiet het hoger onderwijs tekort: de leerstof vinden ze irrelevant voor de reële wereld, en door de enge focus op kennisoverdracht is er geen ruimte voor hun eigen visie en ervaringen. Junior Enterprises vult die hiaten in door plekken te creëren waar jongeren samen leren ondernemen.

Is een universitair diploma dan niet langer de beste voorbereiding op de toekomst? Ondanks de snelle en ingrijpende planetaire veranderingen zijn lessen over duurzaamheid tot nu hooguit keuzevakken in de marge van de standaardopleiding. Die laatste verkondigt nog steeds het credo van het westerse groeimodel en bagatelliseert milieuschade als een externaliteit of een trade-off. Hoe kan de universiteit de burgers, ondernemers en politici van morgen vormen als ze vasthoudt aan de denkkaders van gisteren? Nu de planeet door ons toedoen ontregeld raakt, zou je denken dat het gild der geleerden daar lering uit trekt. Quod non.

Wat de academische wereld zo star maakt, is dat die vanuit een paradigma werkt, een geheel van conventies over wat als ware kennis geldt. Ooit leverde de Bijbel die norm: wat in strijd was met Gods Woord kon niet waar zijn. Galilei werd voor zijn leer over planetaire bewegingen in de ban geslagen. De huidige wetenschap ontstond toen denkers als Newton regelmatigheden in de natuur waarnamen en in wiskundige formules uitdrukten. Dat liet ook technische controle toe. Die empirische methode werd het nieuwe paradigma en voedde het beeld dat de wereld een soort machine is, die je kunt demonteren en optimaliseren. Dat denkbeeld leverde de blauwdruk voor de universiteit: zij splitst de realiteit op in aparte disciplines, elk met hun eigen labo’s, parameters en visie op vooruitgang. Zo kan het dat de economie eindeloze productiviteitsgroei als doel nastreeft, maar blind is voor de eindige draagkracht van de natuur.

Sinds Newton heeft de wetenschap ontdekt dat de planeet geen aanstuurbare machine is, maar een levend, zelfsturend proces. Uit de wisselwerking tussen diverse elementen ontstaan nieuwe structuren met kenmerken die niet uit de eerdere substructuren zijn af te leiden. Eén plus één wordt drie. Voor dat inzicht kreeg de Belg Ilya Prigogin een Nobelprijs. Geen expert had in het labo voorzien dat antibiotica tot het grootste gezondheidsrisico ooit zouden leiden. Geen econoom anticipeerde erop dat productiviteitsgroei en industrialisering de planetaire systemen zouden ontregelen.

Het nieuwe inzicht bracht het newtoniaanse paradigma echter niet aan het wankelen: dat zit stevig verankerd in eeuwenoude, prestigieuze instituties en patriarchale structuren. Al evolueert de planeet door de complexe en onvoorspelbare wisselwerking tussen menselijke en natuurlijke subsystemen. De sociale en de natuurwetenschappen kwamen niet uit hun silo’s om samen, over disciplines heen, de complexe puzzel van het leven op aarde te leggen. Duurzaamheid werd gewoon een vakgebied naast de andere, een nieuw onderdeel van de machine. Geen nieuwe, eigentijdse blauwdruk voor de universiteit als geheel.

Vandaag engageren steeds meer bedrijven zich – in netwerken zoals de Conventions des Entreprises pour le Climat – in collectieve leerprocessen over hoe ze van een extractief naar een regeneratief paradigma kunnen omschakelen. Wat ze op de universiteit hebben geleerd, biedt niet langer een betrouwbaar kompas. Ze beseffen dat een nieuwe visie nodig is om in het licht van de complexiteit en openheid van de toekomst relevant te blijven. Wat goed dus dat de studenten zelf het heft in handen nemen en verkennen hoe ze al ondernemend samen de toekomst vorm kunnen geven. Welke universiteit durft het aan dat als nieuw paradigma te omarmen?

De auteur is systeemdenker en lid van de denktank Club van Rome.