‘De Europese vingerval wordt op de proef gesteld’

Grenscontroles vloeken met de ambitie van de nieuwe Europese Commissie.

De Europese Unie functioneerde de voorbije decennia als een Chinese vingerval. De macht van de lidstaten wordt steeds meer beknot, hoe hard ze ook tegenwerken om hun autonomie te vrijwaren. Enkel het Verenigd Koninkrijk kon zich loswrikken. Maar de prijs is hoog en de brexit is deels mislukt. Het Verenigd Koninkrijk moet nog altijd veel Europese regels ondergaan om toegang te hebben tot de Europese markt. Extra confronterend is dat bedrijven het Verenigd Koninkrijk gewoon bij de Europese Unie blijven rekenen. Denk maar aan de dopjes die aan plastic flessen vastzitten, een Europese verplichting. Bedrijven zien het niet zitten ook nog de ouderwetse dopjes te produceren. Telkens als de Britten van een flesje met een vastzittende dop drinken, worden ze ermee geconfronteerd. Je raakt niet af van de Europese Unie.

De Europese Unie heeft maar beter geen schadenfreude. Ja, na de brexit vertoonde Europa een ietwat verrassende eensgezindheid. Het Verenigd Koninkrijk kreeg de lidstaten niet uit elkaar gespeeld. Maar de Europese economie, in het bijzonder die van de eurozone, verliest steeds meer terrein op de Verenigde Staten en China. De Europese Unie zit nog altijd vol constructiefouten.

Deze keer worden de limieten echt opgezocht. De Hongaarse premier Viktor Orban gebruikt het voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie om de Europese besluitvorming te ontregelen, in het bijzonder over de oorlog in Oekraine. Orban maakt zijn eigen rekening. Een geruïneerd en verzwakt Oekraïne kan niet uitgroeien tot een concurrent voor de groeiende Hongaarse industrie en als bonus krijgt Orban nog goedkoop Russisch gas ook.

De andere lidstaten tellen af naar 1 januari 2025, wanneer Polen het overneemt. Maar dan zijn de problemen niet van de baan. Het kreeg niet al te veel media-aandacht, maar onlangs eiste en verkreeg Polen een uitzondering op het Europese migratiebeleid. Het zal alle asielaanvragen weigeren van migranten die van over de grens van Wit-Rusland komen. Rusland probeert via zijn Wit-Russische bondgenoot al een tijd het Europese draagvlak voor steun aan Oekraïne te verzwakken en kiest daarvoor de zwaktste plek van de Europese Unie. Migratie is de splijtzwam in de Europese Unie. De Poolse premier Donald Tusk probeert zijn radicalere tegenstanders af te houden door een veel strenger migratiebeleid te voeren en reageert nu met die uitzonderlijke maatregel. Het opschorten van de asielaanvragen riskeert een domino-effect te creëren in Oost- en Centraal-Europa. Dat zal leiden tot een echte migratiecrisis, die de Europese eensgezindheid pas echt zal testen.

Commissievoorzitter Ursula von der Leyen ziet heil in het controversiële idee van de conservatieve Italiaanse premier Giorgia Meloni: grootschalige detentiecentra buiten de Europese Unie. Meloni is al zo’n terugkeerhub gestart in Albanië, maar die was al direct verwikkeld in een schandaal. Dat dossier zal de Europese Unie hopeloos verdelen.

Tot die detentiecentra er zijn, zal de Europese eensgezindheid nog op een andere manier op de proef worden gesteld. We zullen steeds meer tijdelijke grenscontroles zien aan de binnengrenzen van de Schengenzone, om illegale migratie te proberen controleren. Duitsland en Oostenrijk voeren zulke controles al op grote schaal in. Binnen de Schengenzone is er een vrij verkeer van goederen en personen, maar die mag in uitzonderlijke omstandigheden worden opgeschort. Die uitzondering dreigt de norm te worden en zal het vrije verkeer van goederen en personen stremmen.

Grenscontroles vloeken met de ambitie van de nieuwe Europese Commissie. Een hechter Europa, een meer gecoördineerd industrieel beleid en een meer eengemaakte markt zijn niet mogelijk als de lidstaten zich uit elkaar laten spelen over migratie. Na de financiële crisis, na de brexit, na de coronacrisis was de reactie van de lidstaten telkens dezelfde: eerst een langgerekte politieke crisis en dan toch geen andere optie zien dan de macht af te staan aan het Europese niveau. Maar deze keer bestaat de kans dat het anders gaat.