Alfred North Whitehead en de rede als levenskunst: ‘Je bent jong zolang je creatief blijft en oud zodra je geen fouten meer durft te maken’

“Ik heb in mijn leven tientallen speeches gehoord op verjaardagen”, schrijft Marc Buelens. “Maar de toespraak van mijn vriend Ronny Desmet bij mijn 75ste verjaardag sneed hout bij alle feestvierders die zichzelf weten opschuiven naar hun pensioen en daarna.”

Ronny Desmet is een expert in Alfred North Whitehead, een Brits-Amerikaanse filosoof. Voor mij behoort Whitehead tot de categorie-Wittgenstein, te moeilijk. Maar Ronny stelde zich een opvallende vraag: “Wat zou Whitehead zeggen tegen Marc, een man van de rede, ter gelegenheid van zijn 75ste verjaardag?” Zijn beknopte gelegenheidsantwoord luidde: “Goed nieuws, Marc, dankzij het feit dat je je rede nog geen rust gunt, betekent 75 jaar helemaal niet dat je vanaf nu echt oud bent.”

Levenskunst en innovatie

Een mooi geschenk van Ronny was dat ik grote delen van zijn tekst mocht overnemen. Dat verzachtte de schrijfinspanning voor deze column na het al te uitgebreide vieren. En bovendien staat Ronny’s bijdrage in schril contrast tot de hedendaagse populistische praat die ik durf samen te vatten als volgt: hoe holler je vat klinkt, hoe liever, zolang het maar lawaai maakt.

“Volgens Whitehead is de functie van de rede het bevorderen van de levenskunst. Hij bedoelt juist dat de rede ons verlangen ondersteunt om niet zomaar in leven te blijven, maar om goed te leven, en niet enkel goed, zelfs altijd maar beter. Volgens Whitehead is de rede het orgaan van de innovatie. De rede legt haar oor te luisteren bij de bronnen van nieuwheid, zij heeft oog voor nieuwigheden, ze ruikt nieuwe mogelijkheden, ze tast nieuwe kansen af, en vervolgens kiest ze welke daarvan omgezet worden in doelstellingen, die op hun beurt – als alles meezit – omgezet worden in realiteiten. Als de rede op een laag niveau functioneert, worden losstaande flitsen van nieuwheid onmiddellijk door haar bekrachtigd. Maar als de rede op een hoger niveau functioneert, temporiseert zij, behoudt zij het overzicht, coördineert zij nieuwe mogelijkheden, doelen en realisaties, zodat ons verlangen naar een goed leven niet enkel sporadisch wordt bevredigd, maar er een duurzame kunst van het leven ontstaat – een goede manier van leven.

‘Ouderdom is in Whiteheads woordenboek synoniem van vermoeidheid’

“Voor Marc het gevaar is niet geweken! Met de leeftijd kan de ouderdom komen, en ouderdom is in Whiteheads woordenboek synoniem van vermoeidheid. Vermoeidheid treedt op als de mogelijkheden binnen het bereik van een goede manier van leven allemaal verkend en vertrouwd zijn en de voldoening door herhaling is weggeëbd. De vermoeidheid slaat toe wanneer de gevarieerde frisheid verloren gegaan is en er enkel nog verlangen is naar platgetreden paden, naar een louter repetitief gewoonteleven. De vermoeidheid ontstaat onder het gewicht van herhaling en gewoonte die het orgaan van de innovatie atrofiëren. De vermoeidheid verstikt de rede door haar afkeer van iedere impuls tot vernieuwing, van iedere kans buiten de ingesleten manier van leven, met vermoeidheid en langzaam verval tot gevolg.

“Om dat verval tegen te gaan is het bevrijdende avontuur van de rede nodig, die open blijft staan voor nog niet verkende mogelijkheden, nog niet vertrouwde kansen, nog niet beproefde levenswijzen, nog niet eerder omarmde orde en schoonheid, verborgen in de chaos buiten het bereik van de veilige, vertrouwde, goede, maar vermoeiende, verouderende manier van leven. Whitehead schrijft dat jong of oud zijn niet gemeten wordt in jaren: je bent jong zolang je creatief blijft, en oud zodra je geen fouten meer durft te maken. Mijn whiteheadiaanse verjaardagswens voor Marc is dan ook dat zijn rede nooit op pensioen mag gaan en dat hij nog vele jaren de moed mag hebben om fouten te maken – cheers!”

(Ik respecteer Ronny’s wens door te vermelden dat zijn toespraak gebaseerd was op het eerste hoofdstuk van The Function of Reason (1929) van Alfred North Whitehead.)