Waarom de Sint-Annakerk in Gent een Delhaize wordt (en mogelijk ook niet)

Schandaal in Gent: de stad knoopt onderhandelingen aan om de leegstaande Sint-Annakerk te verkopen aan Delhaize. Aan die beslissing is een lang selectieproces voorafgegaan. “Het voorstel van Delhaize was het project dat de erfgoedwaarde van de kerk het best respecteerde.”

Er bleven nog hooguit twintig gelovigen over, en dat terwijl de Sint-Annakerk in Gent is gebouwd voor duizend mensen. Er zijn al enkele jaren geen erediensten meer. De verwarming is defect. Het gebouw is niet meer toegankelijk voor het publiek. Het dak is in de jaren negentig gerenoveerd, later zijn de voorgevel en de westgevel aangepakt. Maar de oostgevel en de apsis zijn aan de buitenkant dringend aan restauratie toe. De stenen brokkelen af, enkele ramen zijn vervangen door houten platen. Wie langs de zijdeur naast de apsis naar binnen wil, moet onder een houten afdak door, dat moet beschermen tegen neervallende brokstukken. De neo-Byzantijnse fresco’s in de kerk zijn goed bewaard, op enkele grote witte vochtvlekken na. De decoratie zou nog indrukwekkender zijn als ze goed verlicht was. Maar verlichting is er alleen in het koor.

Koning Leopold I legde de eerste steen in 1853, negen jaar later werd de kerk ingewijd. Dat lijkt jong, maar wel meer negentiende-eeuwse gebouwen blijken slecht bestand tegen de tand des tijds. Alleen al de kosten voor de restauratie van de buitenkant worden geschat op 5,5 à 6 miljoen euro. Zo’n investering met overheidsgeld is moeilijk te verantwoorden voor een gebouw dat niet meer wordt gebruikt. Bij de viering van de 150ste verjaardag van de kerk in 2005 werd al volop gepraat over een herbestemming. In 2015 zette de Gentse gemeenteraad het licht op groen om een economische bestemming te zoeken voor de kerk. In december duidde de stad Gent het Consortium Markthal – met Delimmo, de vastgoedpoot van Delhaize – aan als voorkeurbieder. De stad zou daarna onderhandelingen beginnen met het consortium, dat voorlopig als enige een bod mag doen op de kerk. Als die besprekingen slagen, kan het de kerk ofwel kopen, ofwel in erfpacht nemen voor een periode van 99 jaar.

De deal is dus nog lang niet rond, maar het vooruitzicht dat in de Sint- Annakerk een Delhaize zou komen, veroorzaakt al wekenlang commotie. Bij het bisdom komen veel afwijzende reacties binnen, bevestigt woordvoerder Peter Malfliet. “Als een kapel of een kloosterkerk een commerciële herbestemming krijgt, ligt dat minder gevoelig. Maar de Sint-Annakerk is een parochiekerk – en een monumentale kerk bovendien. Veel mensen zijn er gedoopt en getrouwd. Als zo’n kerk een nieuwe functie krijgt, veroorzaakt dat pijn en verdriet. Wij begrijpen die emoties.” Maar het protest komt niet alleen van gelovigen. Zo organiseert de Gentse afdeling van de PVDA een petitie tegen de herbestemming van de “Heilige Delhaize-kerk”. Die moest 3000 handtekeningen opleveren tegen de gemeenteraad van 28 januari. Dat worden er veel meer: de teller stond maandag op 4000. De partij wil dat de Sint-Annakerk een culturele of gemeenschapsfunctie krijgt, in overleg met de buurt. “Wij aanvaarden niet dat Gent waardevol historisch erfgoed te grabbel gooit. Gent is geen supermarkt, Gent is van ons.”

Opnieuw open

De Sint-Annakerk is niet de enige kerk waarvoor de stad een nieuwe bestemming zoekt. Gent heeft 46 parochiekerken. Veruit de meeste zijn eigendom van de kerkfabriek of – zoals de Sint-Annakerk – eigendom van de stad. Als een kerkfabriek een financieel tekort heeft, moet de gemeente of de stad dat bijpassen. Die factuur is aanzienlijk: tijdens de vorige legislatuur kostte het onderhoud van de parochiekerken Gent 5,6 miljoen euro. In 2015 besloten de stad en het bisdom te snoeien in het aantal parochiekerken. Daarmee gaven ze gehoor aan de opdracht van de Vlaamse overheid om een kerkenbeleidsplan op te stellen. Zeventien parochiekerken werden aangeduid om er een nieuwe bestemming voor te zoeken. Ook andere Vlaamse steden maakten die oefening – zoals Antwerpen, dat 69 parochiekerken heeft.

Voor acht kerken in Gent is die herbestemming gevonden. Ze krijgen een gemeenschapsfunctie: bijvoorbeeld als school of als sociaal-cultureel centrum. Tot nu is de Sint-Annakerk de enige waarvoor een commerciële bestemming wordt gezocht. Zeven kerken moet nog een nieuwe functie krijgen. De stad wil dat proces tegen 2020 afronden. “Het onderhoud van de parochiekerken gebeurt door vrijwilligers. Het was onhoudbaar ze allemaal open te houden”, beseft Peter Malfliet. “Voor een herbestemming geeft bisschop Luc Van Looy de voorkeur aan een culturele, sociale of educatieve invulling. Maar je kunt niet van alle kerken een concertzaal of een cultuurhuis maken. Het is onvermijdelijk dat sommige een commerciële functie krijgen, zoals voor de Sint-Annakerk gebeurt. Het belangrijkste is dat ze wordt gerestaureerd en dat ze binnen enkele jaren opnieuw opengaat.”

Beschermd stadsgezicht

Dat voor de Sint-Annakerk een commerciële functie wordt gezocht, komt omdat ze een speciaal geval is. Ze is met haar oppervlakte van 2000 vierkante meter groter dan de andere parochiekerken die in Gent aan de eredienst worden onttrokken. De kosten van de restauratie zijn aanzienlijk. Alleen een kapitaalkrachtige koper of erfpachtnemer kan de renovatie tot een goed einde brengen. De kerk is de bekendste van de kerken die worden herbestemd, en ze heeft de belangrijkste erfgoedwaarde. Ze is gelegen in hartje Gent, aan een markant plein in het verlengde van de Keizer Karelstraat, dat als stadsgezicht is beschermd – een aantrekkelijke locatie voor een commerciële activiteit.

De stad sloot een overeenkomst met de ParticipatieMaatschappij Vlaanderen (PMV) om de markt te verkennen en de verkoop van de kerk te begeleiden. “Er zijn mensen uit alle bedrijfstakken komen kijken, zowel culturele organisaties als kmo’s als grote bedrijven”, vertelt Lieve Verheyen, die als ambtenaar van de dienst Bouwprojecten van de stad Gent de verkoop begeleidt. Daarna is een nota met richtlijnen opgesteld, zodat de kandidaten precies weten wat ze in de kerk kunnen plannen om later met succes een omgevingsvergunning aan te vragen. Zowel de buitenkant als de binnenkant van de kerk is beschermd: dat beperkt de mogelijkheden om aanpassingen te doen. Zo mag de koper geen verdiepingen bouwen, en niet aan de muren of de vloer raken. Cultuurgoederen – zoals de preekstoel – moeten in de kerk blijven. Alle ingrepen moeten omkeerbaar zijn. De nieuwe eigenaar neemt de verplichting op zich het gebouw te restaureren. Het stadsbestuur uitte ook de wens dat hij het gebouw zou herontwikkelen tot “een semipublieke functie”. De stad wil het plein voor de kerk opwaarderen. Nu fungeert het als rondpunt. De opzet is het Sint-Annaplein en de kerk aan elkaar te sluiten, zodat er een aantrekkelijke openbare ruimte ontstaat. De kandidaten moesten hun project toelichten met een ontwerp, een visienota en een plan van aanpak, en een prijsvoorstel indienen. Er kwamen vijf voorstellen binnen. Ze werden voorgelegd aan bisschop Van Looy, die tegen geen enkel project een principieel bezwaar aantekende. De dossiers werden daarna beoordeeld door een onafhankelijke, apolitieke jury, waarin naast de stadsbouwmeester ook de PMV, het agentschap Onroerend Erfgoed en de dienst Bouwprojecten van de stad Gent waren vertegenwoordigd. Ook Lieve Verheyen maakte er deel van uit. “De jury heeft voor het Consortium Markthal gekozen omdat dat project het meest aansloot bij de richtlijnennota”, zegt ze. “Het was het voorstel dat de erfgoedwaarde van de site het best respecteerde.”

De Gentenaar kon het juryverslag inkijken. Volgens dat verslag weken drie voorstellen “op fundamentele wijze af” van de voorwaarden. Eén was onvolledig en werd niet eens onderzocht. Een stevig alternatief voor het project van het Consortium Markthal is er dus niet.

Finale duidelijkheid

Wordt er binnen enkele jaren waspoeder en kattenvoer verkocht in de Sint-Annakerk? Of wil Delhaize er een nieuw winkelconcept uitproberen? Het blijft onduidelijk, maar de keten wil geen verklaringen afleggen zolang de gemoederen niet zijn bedaard. “Delhaize staat nog altijd voor 100 procent achter zijn voorstel”, zegt Roel Dekelver, de woordvoerder van Delhaize. “Wij zijn nog altijd trots dat het als beste is geselecteerd. We willen die bestemming nog altijd invullen met alle respect voor de erfgoedfunctie van de kerk, want we zijn overtuigd dat dit een meerwaarde kan zijn voor de buurt. Maar we betreuren dat daarover in de media een polemiek is ontstaan. We zijn daarbij betrokken zonder dat we dat zelf willen. Onze wens is dat het debat sereen wordt gevoerd. Zolang er geen finale duidelijkheid is over het proces, reageren we niet op vragen over het project.”

Schepen van Stadsontwikkeling en Ruimtelijke Planning Sami Souguir (Open Vld) heeft nog geen contact opgenomen met Delhaize. Hij vindt dat het protest geen reden is om de herbestemming van de kerk te herbekijken. “Er is gekozen voor een onafhankelijke jury. De samenstelling was niet van de minste. De jury heeft in alle objectiviteit gekozen voor het beste project. De onderhandelingen worden opgestart. Het kan niet de bedoeling zijn die procedure halverwege stop te zetten.” Souguir wil niet uitsluiten dat ook andere kerken die nog worden herbestemd, een commerciële functie krijgen. “Die beoordeling hangt af van de kerk, de omgeving en de mogelijkheden.”