Waarom Alibaba-topman Jack Ma moet buigen voor Communistische Partij

Niemand solt met de Chinese Communistische Partij. Dat weet nu ook Jack Ma, de oprichter van de e-commercegigant Alibaba en even de belangrijkste man van China. Maar hij vloog te dicht tegen de zon en deed vorige week noodgedwongen een knieval. De boete van 2,3 miljard euro nam hij er met de glimlach bij. De machtsstructuren zijn weer duidelijk in China.

Niemand hoort nog van China’s meest flamboyante miljardair. Niemand ziet Jack Ma (56) nog op de businessschool die hij heeft opgericht, noch in zijn tai-chistudio. Zijn rauwe toespraken tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van ondernemers in zijn thuisprovincie Zhejiang horen we niet meer. En dat allemaal nadat de Chinese president Xi Jinping vijf maanden geleden abrupt de beursgang van Ant Group afblies, het fintechbedrijf van Ma en een zusterbedrijf van diens e-commercereus Alibaba.

Tot dan was Jack Ma het symbool van de succesvolle Chinese ondernemer. Hij stond aan de top van het mondiale zakenleven. Westerse bankiers stonden te watertanden bij het vooruitzicht van de beursgang van 37 miljard dollar van Ant Group.

In Sjanghai, China’s financiële hoofdstad, sprak Ma een groep hoge ambtenaren en toezichthouders toe. Hij had het over “de grootste beursgang in de geschiedenis van de mensheid”. En dat dan nog in een andere stad dan New York. Maar wat Ma vervolgens zei, veranderde de loop der gebeurtenissen drastisch. Hij durfde het aan de belangen van particuliere ondernemingen boven die van de Chinese staat te stellen.

Zijn toespraak wekte de woede van de autocratische Xi op. Ma werd prompt naar Peking geroepen, waar hem streng de les werd gespeld. Er kwamen ook regels die de pijlers van Ant Group beschadigen en de beursgang werd afgeblazen. Daardoor werd Ma’s vermogen in één klap een pak kleiner, terwijl de aandelen van het beursgenoteerde Alibaba met maar liefst 10 procent daalden. De aan de schijnwerpers verslaafde Jack Ma verdween uit het publieke leven.

Sekte

Honderden miljoenen Chinezen gebruiken elke dag de diensten die Ma heeft gecreëerd. Ze openen de Alipay-app om koffie te betalen of hun elektriciteitsmeter bij te vullen. Ze storten hun spaargeld in de fondsen van Ant. Ze openen microleningen van Alipay om voor dagelijkse benodigdheden te betalen. Alipay verstrekte vorig jaar ongeveer een tiende van het consumentenkrediet in China. Vaak geven de consumenten hun geld uit op de onlinemarktplaatsen van Alibaba. Samen verkopen zij jaarlijks voor ongeveer 1 miljard dollar aan goederen, ruwweg het dubbele van het bedrag dat naar schatting via Amazon stroomt.

Net zoals Amazon zit ook Alibaba in de offlinewereld. Het is de eigenaar van supermarktketens en heeft belangen in woninginrichtingswinkels en China’s grootste mediagroepen. Ma is in 2019 teruggetreden als uitvoerend voorzitter van Alibaba. Hij speelt ook al jaren geen formele rol meer bij Ant, maar blijft de controlerende aandeelhouder, nadat hij het bedrijf ongeveer tien jaar geleden heeft afgesplitst van Alibaba.

Maar in de praktijk runt hij nog altijd beide bedrijven, zeggen mensen die dicht bij hem staan. Hij blijft een van ‘s werelds belangrijkste ondernemers en is een officieuze goodwillambassadeur voor China geworden, door bij het begin van de pandemie jaar duizenden beademingsapparaten en meer dan 100 miljoen gezichtsmaskers te schenken aan landen over de hele wereld. Hij zit in VN-comités en in zijn adressenboekje staan koningen en koninginnen, presidenten en eerste ministers.

Tegelijk had Ma had zich in de problemen gewerkt. Zijn sekteachtige aanhang hielp hem een ongeëvenaarde invloed op te bouwen in China, maar hij werd te machtig in een land dat slechts één machtscentrum toestaat. Nu dreigt opperste leider Xi hem te verpletteren, in een strijd die de tweespalt in het hart van het moderne China weerspiegelt: de omarming van de kapitalisten door de Communistische Partij.

Onder controle

Xi heeft de staatsbedrijven nieuw leven ingeblazen en de oligarchen op de knieën gedwongen. Miljardairs zijn de afgelopen jaren zo vaak in aanvaring gekomen met de staat door problemen met de regelgeving, corruptie of andere vermeende misstanden, dat er een nieuwe regel is ontstaan: houd je gedeisd.

Sommigen, zoals Wang Jianlin, de oprichter van het vastgoedconglomeraat Wanda, hebben hun mond gehouden terwijl ze hun bedrijven inkrompen. Anderen, zoals Wu Xiaohui van het verzekeringsconglomeraat Anbang, zijn in de gevangenis beland, terwijl hun imperia in handen van de staat vielen. “Ze hebben allemaal hun eigen redenen om te zwijgen”, zegt Rupert Hoogewerf, die al twee decennia lang China’s miljardairs documenteert. “Voor Ma is dat ongewoon. Hij gebruikte zijn imago om zijn bedrijf op te bouwen.” Uit interviews met mensen uit Ma’s omgeving, ambtenaren in Hangzhou en toezichthouders Peking blijkt dat de Chinese leiders het al lang beu waren dat Ma altijd de ster van de show was.

“Jack Ma heeft te veel macht vergaard, dat begrijpt iedereen in China”, zegt Song Qinghui, een onafhankelijke econoom die bijdragen levert aan de Chinese staatsmedia. “Alibaba’s invloed werd te groot. Het moest onder controle worden gebracht.”

Kapitalisme op zijn Chinees

Jack Ma werd in 1964 geboren in de kuststad Hangzhou. Zijn ouders waren gepassioneerde vertolkers van traditionele muzikale verhalen, wat zijn flamboyante karakter kan verklaren. In China is zijn persoonlijke geschiedenis uitgegroeid tot een moderne fabel over het overwinnen van tegenslagen. Het kostte hem drie jaar om te slagen voor de zware toelatingstest voor de universiteit. En een plaatselijke vestiging van Kentucky Fried Chicken wees zijn sollicitatie af.

Hij begon buitenlanders te gidsen in zijn geboortestad, wat zijn talenkennis ten goede kwam. Ma werd leraar Engels en richtte zijn eerste internetbedrijf op, China Pages, dat webpagina’s voor bedrijven maakte. Midden jaren negentig was het land snel aan het veranderen. De Chinese leider Deng Xiaoping had bijna twee decennia eerder het bedrijfsleven gestimuleerd met zijn uitspraak: “Zwarte kat of witte kat, als ze muizen kan vangen, is het een goede kat.”

De economie begon aan een decennialange groeispurt, die China tot de op één na grootste economie ter wereld en een wereldmacht maakte. De privésector gaf de toon aan. Veel staatsbedrijven kwijnden weg of werden hervormd. De Communistische Partij werd almaar afhankelijker van de particuliere sector voor groei, het scheppen van werkgelegenheid en belastinginkomsten. In 2002 omarmde ze formeel de groeiende kapitalistische klasse. Maar de relatie was broos en China bleef de voorkeur geven aan staatsbedrijven door ze gemakkelijk leningen en vergunningen te geven.

Het begin

Ma ondervond dat toen een plaatselijk staatsbedrijf China Pages gemakkelijk kon overnemen. Die ervaring heeft zijn relatie met de staat gevormd: respectvol maar afstandelijk. Hij is lid van de Communistische Partij, maar hield zich aanvankelijk ver van de politiek.

In 1997 besloot Ma dat hij de regering beter moest begrijpen. Hij ging werken voor het ministerie van Buitenlandse Handel en Economische Samenwerking. Zijn kennis van het internet en het Engels bezorgden hem een rol als gids van Yahoo-medeoprichter Jerry Yang toen die China bezocht. “Het viel me meteen op hoe leergierig en nieuwsgierig hij was over het internet”, zei de Amerikaanse ondernemer later.

Ma bleef niet lang bij de overheid. In 1999 verzamelde hij een groep vrienden in zijn appartement in Hangzhou om Alibaba te lanceren. Het doel was Chinese fabrieken via het internet te verbinden met kopers over de hele wereld. Het was de tijd dat China bruiste van het vertrouwen, vooral zijn toonaangevende techbedrijven. Alipay begon te experimenteren met de QR-codes, die het dagelijkse leven in China zouden veranderen door betalingen met smartphones alomtegenwoordig te maken. Alibaba stond in het middelpunt van dat alles. Het was voor de snel groeiende middenklasse van het land dé plaats geworden om online te kopen.

Code gekraakt

Maar Ma had een probleem. Hij moest zijn persoonlijke belang in Alibaba laten verwateren, om het bedrijf de eerste tien jaar overeind te houden. Tegen 2011 hadden het Amerikaanse Yahoo en de Japanse techgroep SoftBank samen een meerderheid van Alibaba in handen. Ma, die vond dat ze al ruimschoots waren beloond toen de waardering van de start-up steeg, begon de twee te pesten door meer aandelen aan het management over te dragen.

In het voorjaar van 2011 besloot Ma om eenzijdig Alipay over te nemen (het werd in 2014 omgedoopt tot Ant Group). “Zowel Yahoo als SoftBank was stomverbaasd”, zegt een voormalige leidinggevende. “Ze hadden grote plannen voor Alipay.” Chinese bedrijfsdocumenten en juridische documenten die de Financial Times kon inkijken, geven een kijk op de overname. In mei 2009 begon Alibaba met de herstructurering van Alipay. Ma’s rechterhand, Joe Tsai, hielp het bedrijf om te vormen van een directe dochter van Alibaba tot een bedrijf dat voor het grootste deel in handen was van Ma. Omdat Ma tegelijk een reeks contracten aanging met Alibaba, bleef het Alipay behandelen als een dochteronderneming.

Die op het eerste gezicht ongebruikelijke contractuele regeling tussen de moeder- en de dochteronderneming schraagt het hele Chinese ecosysteem van de technologie. Ma’s acties bewijzen dat alleen vertrouwen het systeem samenbindt. Zonder goedkeuring van de raad van bestuur van Alibaba annuleerde hij de juridische contracten die van Alipay een dochteronderneming van Alibaba maakten, waardoor het onder zijn persoonlijke controle kwam. Hij had de code van het Chinese bedrijfsleven gekraakt.

Op 10 mei 2011 smokkelde Yahoo diep in zijn jaarverslag een zinnetje waaruit bleek dat het Alipay kwijt was. De aandelenkoers kelderde. Ma beweerde dat de constructie nodig was, om voor Alipay een banklicentie van China’s centrale bank te krijgen. Daar waren de meningen verdeeld: sommige ambtenaren vonden dat Ma zijn loyaliteit aan China had bewezen, anderen vonden dat Ma persoonlijk profiteerde van de onduidelijke regelgeving.

Uiteindelijk kwamen Ma, Yahoo en SoftBank tot een overeenkomst, die Ma’s persoonlijke controle over Ant verstevigde en Alibaba een winstdeling opleverde, die het bedrijf jaren later inruilde voor het belang van 33 procent in Ant dat het vandaag bezit.

Arrogant kapitaal

In 2015 was Ma de rijkste man van China, met dank aan de beursgang ter waarde van 25 miljard dollar van Alibaba in New York. Techbedrijven zoals Ant toonden de wereld dat China ook kon innoveren, en Ma werd een symbool van wat mogelijk was toen de regering het ondernemerschap begon te stimuleren. Ma stippelde een wereldwijde visie voor Alibaba uit. Een tijdlang sloot zijn ambitie aan bij het streven van Peking om Chinese bedrijven naar het buitenland te helpen gaan. Hij vergezelde Xi Jinping tijdens diens bezoek aan de Verenigde Staten in 2015.

“Ik wil van Alibaba een platform maken voor kleine bedrijven in heel de wereld”, vertelde Ma dat jaar op het Wereld Economisch Forum in Davos. Hij voegde eraan toe dat hij hoopte 2 miljard consumenten en 10 miljoen kleine bedrijven buiten China aan te kunnen sluiten.

Dezelfde dag echter richtte een kleine ambtenaar van de Chinese economische toezichthouder zijn pijlen op Alibaba. Twee derde van de producten op Alibaba’s Taobao-platform zijn namaak, meldde zijn rapport. Alibaba schoot onmiddellijk terug op de persoon achter het rapport: “Directeur Liu Hongliang! U overtreedt de regels, stop met een valse scheidsrechter te zijn!” Ma regelde een ontmoeting met Liu’s baas, Zhang Mao. De twee kwamen overeen dat Alibaba namaakproducten zou uitroeien. Zhang prees de inspanningen van het bedrijf om de belangen van de consument te beschermen. Maar het zinde niet iedereen dat Ma het opnam tegen de regelgevende instanties van het land. “Het was geen stap voorwaarts voor de rechtsstaat”, zegt de econoom Song. “Het was een demonstratie van arrogant kapitaal.”

Ongemakkelijk

Symbolisch voor die tijd is een foto die bekend is geworden als ‘het internetdiner’. Rond een tafel zitten zestien mannen, allemaal Chinese techondernemers. Pony Ma, het hoofd van de gaming- en socialemediagigant Tencent, zit naast Richard Liu van JD.com. Vlakbij zit Zhang Yiming, de oprichter van ByteDance, het bedrijf achter de video-app TikTok. Het evenement kwam er in de marge van de 2017 World Internet Conference in Wuzhen, georganiseerd door de Chinese overheid. Was er niet bij: Jack Ma, tot zijn grote woede. “Hij kreeg een driftbui”, zegt een getuige. “Hij heeft een ego dat groter is dan hij kan dragen.”

Een paar maanden later, in januari 2018 in Davos, organiseerde Ma dan maar zelf een diner van wereldklasse. Hij zat tussen Bill Gates en Erna Solberg, de premier van Noorwegen. Alibaba’s pr-afdeling overspoelde het internet met foto’s van het feest. Er is te zien hoe Ma goocheltrucs opvoert voor de Rwandese president Paul Kagame en poseert met Justin Trudeau van Canada.

En hoewel Ma tijdens dat soort gelegenheden nadrukkelijk met de vlag van China zwaaide en vaak ook de Communistische Partij prees, voelden de leiders in Peking er zich ongemakkelijk bij: een zakenman sprak namens hen tot de wereld, in perfect Engels bovendien.

Inherent risicovol

Het tij keerde. De autoriteiten namen de zogenoemde ‘grijze neushoorns’ in het vizier: grote privéconglomeraten zoals Wanda, HNA, Fosun en Anbang, die grote schulden hadden opgebouwd om wereldwijd bedrijven op te kopen. Ook Ant kwam op de radar, maar het bedrijf was wendbaar genoeg om te blijven groeien.

Al die tijd bleef Ma provoceren. “Een van de redenen waarom Alibaba zo snel groeide, was dat de regering het niet doorhad. Toen ze het begon te beseffen, werden we erg traag.” Het onbehagen in regeringskringen groeide. China veranderde, maar Ma leek het niet te beseffen. Xi was na een reeks grondwetswijzigingen de machtigste leider in decennia geworden. Elke vorm van onenigheid was riskant en Xi had van de aanpak van de hoge schulden en de risico’s in de financiële sector een topprioriteit gemaakt.

De toezichthouders beseften pas hoe gigantisch Ant was geworden, toen het bedrijf in augustus vorig jaar voor het eerst zijn financiële gegevens openbaar maakte. De details die beleggers zo enthousiast maakten – meer consumentenkredieten dan eender welke staatsbank, een jaarlijks betalingsvolume dat het bruto binnenlands product van China overtrof – maakten de toezichthouders in Peking ongerust. “De activiteiten van Ant zijn inherent risicovol”, zegt een van hen. Ma’s volgende stap was de stap te veel.

De val

Toen Ma in oktober 2020 het podium betrad op een prestigieuze conferentie in Sjanghai, wist hij dat de toezichthouders werkten aan regels om Ant en andere fintechbedrijven aan banden te leggen. Hij was van plan agressief te lobbyen bij de aanwezigen. Tenslotte had hij in 2015 al een strijd met de regelgevers gewonnen.

Maar hij maakte een fatale fout door de strijd in het openbaar te voeren. Hij daagde de oude financiële wereld uit en drong hij erop aan dat China zijn eigen weg zou gaan. “Het financiële systeem moet worden hervormd”, doceerde hij vanaf het podium. “Innovatie is niet bang voor regulering, maar wel voor regulering volgens de regels van gisteren.”

Veel topambtenaren in Peking zagen zijn woorden als een poging om het publiek aan zijn kant te krijgen en het beleid te beïnvloeden. De door Alibaba gesteunde nieuwszender Huxiu plaatste een artikel dat Ma’s toespraak verdedigde. Enkele weken later hield een vicevoorzitter van de propaganda-afdeling van de partij een toespraak waarin hij de Chinese media aanspoorde om resoluut “te waken over het risico van manipulatie van de publieke opinie door het kapitaal”. Huxiu moest zijn activiteiten voor een maand stopzetten.

“Als privé-ondernemer is het heel belangrijk om het juiste evenwicht tussen terughoudendheid en publiciteit te vinden. Dat heeft Ma nog niet onder de knie. Vroeger maakte het niet uit. Nu moet hij het leren”, zegt een voormalige ambtenaar in Hangzhou, die tien jaar lang met Alibaba te maken had. Een groot deel van de Chinese publieke opinie heeft zich tegen hem gekeerd en staat te popelen om de ondergang te zien van ‘s lands grootste celebritykapitalist.

De grootste les die Ma de legioenen Chinese ondernemers kan leren, is dat de Communistische Partij oppermachtig is en dat ze elk privébedrijf, hoe belangrijk ook voor de toekomst van het land, zal aanpakken, als het de partij in gevaar kan brengen.

Controle is weer troef

De concurrenten van Ma hebben dat al begrepen. Vorige maand stelde Tencents Pony Ma voor om internetbedrijven zoals het zijne strenger te reguleren. Hij had ook al een ‘vrijwillige’ ontmoeting met de antitrustautoriteiten. JD.com heeft de beursgang van zijn financiële afdeling afgeblazen en een compliance-officer aan het hoofd gezet. Colin Huang van de e-commercemoloch Pinduoduo is uit het bedrijf gestapt dat hij heeft opgericht.

Nu de Communistische Partij deze zomer haar honderdste verjaardag viert, verstevigt ze haar controle over particuliere ondernemingen. De partijcomités in de bedrijven worden nieuw leven ingeblazen en hun toezichthoudende rol wordt groter. Tegelijk breiden de staatsbedrijven zich uit. “In de afgelopen vier decennia is de relatie tussen de particuliere sector en de Communistische Partij onzeker en onbestendig geweest, met golfbewegingen tussen controle en autonomie”, zegt Jude Blanchette, een Chinadeskundige aan het Center for Strategic and International Studies. “Nu zitten we weer in een fase van controle, en dat zal nog wel een tijd zo blijven.”