‘Van Deliveroo tot Uber, de valkuilen van flexibilisering op maat van de werkgever’

Dirk Holemans van de sociaal-ecologische denktank Oikos reflecteert over onze ‘nieuwe economie’: ‘Het komt er vandaag op aan eigentijdse regulering te ontwikkelen die ervoor zorgt dat de publieke waarden die we belangrijk vinden gewaarborgd worden.’

Het is een iconische foto uit de periode van de industriële revolutie. Een klein meisje, een jonge arbeidster, staat tussen twee gigantische weefgetouwen in een reuzegrote fabriekshal. We voelen meteen met haar mee, vragen ons bezorgd af in wat voor arbeidsrelaties en machtsverhoudingen ze zich moet standhouden. Gelukkig zijn de zaken vandaag volledig veranderd, verzuchten we.

Het is honderdvijftig jaar later. Wat denken we wanneer een Deliveroo-koerier voorbij ons koerst op de fiets? Het beeld oogt jong en dynamisch, de sportieve jongeling flitst ons voorbij. Ja, het is goed dat deze dienst op een duurzame wijze eten bezorgt bij klanten in de stad. En ja, het is verleidelijk – lui in de zetel na een drukke dag – via een app even wat lekkers te bestellen.

Ogenschijnlijk hebben de twee situaties niets met elkaar te maken. Maar wat als we op zoek gaan naar gelijkenissen in plaats van verschillen? In beide gevallen gaat het om arbeiders die noch over jobzekerheid, noch over inkomenszekerheid beschikken. De textieldirecteur kon het meisje zo aan de deur zetten, Deliveroo kan zonder uitleg stoppen opdrachten te geven. Verder is het een gevaarlijke job waarvoor de werkgever zelf zelden een degelijke verzekering afsluit. Als een Deliveroo-koerier door een verkeersongeluk arbeidsongeschikt wordt, heeft het bedrijf daar zogezegd niets mee te maken. Verder gaat het om jobs waar slechts een beperkte vergoeding voor aangeboden wordt en is er voldoende currentie op de arbeidsmarkt om je braaf in de pas te laten lopen. Last but not least zijn de figuren in beide situaties (nog) niet georganiseerd om hun belangen te verdedigen.

We kunnen hetzelfde verhaal vertellen over de Uber-chauffeur, die ook zijn eigen voertuig en smartphone gebruikt om geld te verdienen. En het gaat hoe langer, hoe sneller. Ook voor allerlei klussen, denk aan een loodgieter, verschijnen digitale platformen die de arbeidsrelaties en machtsverhoudingen radicaal herschudden. In Amerika verdienen al miljoenen mensen via digitale platformen geld.

De effecten blijken divers. Voor hooggeschoolde creatievelingen werkt het doorgaans prima, ze verdienen mooi hun brood. Maar in veel andere gevallen is er de onmisbare tendens naar meer tijdelijke, onzekere jobs en precaire levensomstandigheden.

Dit laatste past in een bestaande tendens: flexibilisering op maat van de werkgever. Steeds meer jongeren werken met dagcontracten, zoals bijvoorbeeld ook bij onze openbare omroep. De extreme vorm hiervan vind je in Groot-Brittannië, waar 1,7 miljoen mensen een zero-hour contract hebben. Dat betekent dat jij als werknemer altijd beschikbaar moet zijn, terwijl de werkgever je helemaal geen werk hoeft te geven. Eigenlijk bestaat voor al deze praktijken een heldere omschrijving: uitbuiting.

Maar de oplossing ligt niet in het verwensen van de nieuwe technologische mogelijkheden, integendeel. Het komt er vandaag op aan eigentijdse regulering te ontwikkelen die ervoor zorgt dat de publieke waarden die we belangrijk vinden gewaarborgd worden. Het is niet omdat durfkapitalisten uit Silicon Valley besluiten dat ze veel geld willen verdienen door ons Europees sociaal model naar de vaantjes te helpen, dat we dit zomaar moeten aanvaarden.

Gelukkig dringt dit vandaag ook door in academische en politieke kringen. Zo keurde bijvoorbeeld het Europese Parlement in juni een resolutie goed waarin ze aandringt op een goede becherming van de consument in combinatie met respect voor de rechten van de arbeiders en het voldoen aan fiscale regels. In eigen land is er de terechte discussie of platformwerkers wel zelfstandigen zijn, aangezien veel van hun arbeidsomstandigheden gelijk zijn aan die van werknemers.

Ook onderzoekers hebben ondertussen de pijnpunten en mogelijke oplossingen opgelijst in een ‘Manifesto to Reform the Gig Economy’. Hierin gaat het onder andere over de transparantie van de digitale platformen. Want waarom zouden we aanvaarden dat bedrijven als Uber hun gegevens geheim kunnen houden, om sociale en fiscale inspecties te vermijden?

Aansluitend is er de vraag naar een vorm van minimumloon en toegang tot sociale bescherming. Of vinden we het normaal dat opnieuw zonder spelregels wie de slechtste voorwaarden aanvaardt de job krijgt?

Maar iets erg belangrijk ontbreekt in deze lijst: het stimuleren van innovatie. Hierbij gaat het niet alleen over technologische innovatie, maar ook over sociale innovatie en nieuwe organisatievormen.

Taxichauffeurs kunnen dan wel terecht de oneerlijke concurrentie van Uber aanklagen, maar daarmee zullen de digitale platformen niet verdwijnen. Bovendien mogen we er niet van uitgaan dat de traditionele organisatiewijze van taxibedrijven de beste is. Innovatie betekent net nieuwe paden te ontwikkelen. Dat kan bijvoorbeeld door de technologie zelf te omarmen. Dat deden bijvoorbeeld taxichauffeurs in het Amerikaanse Denver door een eigen ‘platform coöperatie’ op te richten. Recent nam de New Economic Foundation het voortouw voor een gelijkaardig initiatief, CabFair, in Londen. Ze staat model voor de ondertussen wereldwijde beweging van platform cooperativism. In plaats van verstorende technologieën naïef te bejubelen, nemen deze mensen ze zelf in handen. Waarbij ze oude goede gewoonten – samenwerken – verbinden met nieuwe technologische mogelijkheden. Zo kunnen ook in de wereld van digitale platformen waardige arbeidsrelaties en rechtvaardige machtsverhoudingen de beschaafde norm worden.