Shakespeare in China: veilig en eerbiedwaardig, en toch controversieel

Veertig jaar na het theaterverbod van Mao luiden de toneelstukken van Shakespeare in China een nieuwe culturele revolutie in.

In scholen over de hele wereld wordt aan de hand van de stukken van William Shakespeare slecht nieuws gebracht. De mens is zwak, verdorven, wellustig, bedrieglijk, moordzuchtig, jaloers en waanzinnig – en in zijn streven naar liefde en macht roept hij meer dan eens dood en rampspoed af. In China was Shakespeare tijdens de Culturele Revolutie van de jaren zestig en zeventig verboden, net zoals alle vormen van toneel, uitgezonderd revolutionaire stukken en opera’s. Maar de voorbije decennia leeft de belangstelling voor zijn werk in dat land intens op.

Toen de Royal Shakespeare Company deze zomer in Peking een nieuwe Chinese vertaling van The Tempest opvoerde, waren alle kaartjes in enkele dagen uitverkocht. In de Zuid-Chinese stad Fuzhou wordt volgend jaar een kopie gebouwd van het huis in Stratford-upon-Avon waar Shakespeare is geboren. Er wordt een heel nieuw stadje opgetrokken, waarvan het huis van Shakespeare de grootste trekpleister moeten worden. (Toen de toenmalige Chinese eerste minister Wen Jiabao in 2011 Groot-Brittannië bezocht, ging hij zelfs een kijkje nemen in de oorspronkelijke woning.)

Shakespeare verkoopt goed in China, bevestigt Duncan Lees, een theaterexpert aan de universiteit van Warwick. Dat komt omdat zijn werk wordt beschouwd als “veilig en eerbiedwaardig” en “als fatsoenlijke hoogstaande kunst”. Daardoor kan Shakespeare flauwer overkomen dan hij is, en dat komt goed uit. “Shakespeare veroorzaakt doorgaans weinig politieke ophef in China, hoewel zijn toneelstukken bijzonder controversieel materiaal bevatten. In al zijn werk zitten mogelijkheden voor een revolutionaire opvoeding.” De thema’s vrijheid en identiteit in The Tempest botsen duidelijk met het beleid van de partij van president Xi Jinping, die China strikt aan banden legt – “je gedachten zijn vrij”, zingt de elf Ariel.

Evangelische kerk

Onder het bewind van Xi Jinping zijn de mogelijkheden voor creatieve en artistieke expressie ingekrompen. Het censuurbeleid werd almaar strenger – zo moeten alle scenario’s en video-opnames van repetities worden ingediend bij de kunstafdeling van het ministerie van Cultuur en Toerisme.

“Op die afdeling werken geen mensen met een artistieke achtergrond, en zelfs als dat wel het geval was, zouden die nog niet zelf mogen beslissen”, zegt een regisseur. “De voorkeuren van de censuurcommissie zijn enigszins te vergelijken met die van de evangelische kerk in de Verenigde Staten”, zegt Joe Graves, artistiek leider van het Instituut voor Wereldtheater en -film van de universiteit van Peking. Het voorbije jaar werden in China toneelstukken gecensureerd omdat er krachttermen of homoseksualiteit in voorkwamen, of omdat politieagenten als corrupt werden voorgesteld – hoewel regisseurs de eigenlijke reden voor de censuur moeten ontcijferen uit vaag verwoorde ministeriële mededelingen, waarin meestal eenvoudigweg stond dat het stuk te veel schuttingtaal bevat.

Een overheidsbeambte heeft de generale repetitie van The Tempest bijgewoond, maar vroeg slechts drie aanpassingen: ze moesten drie keer het woord neuken vervangen, volgens een productiemedewerker. “We hebben het vervangen door naaien, dus telkens als iemand naaien zegt, moet je je maar inbeelden dat ze neuken zeggen.”

Cursussen op school

De Chinese theaterwereld is, zoals veel andere domeinen in het land, verdeeld in twee kampen. “Binnen het systeem” is het kamp van de theaters die de overheid subsidieert. Zij voeren meestal klassieke stukken op volgens een vooraf vastgelegde stijl en ze werken met regisseurs en acteurs die aan het gezelschap verbonden zijn. Daarnaast zijn er privétheaters, die welig tieren “buiten het systeem”.

Dat onderscheid maakte de Chinese millennials niet veel uit. Ze geven veel geld uit aan hobby’s en zijn nieuwsgierig naar alles wat nieuw is en wat uit het buitenland komt. Daardoor zijn ze een groeiende afzetmarkt voor theatertickets. Graves schat dat er de voorbije drie jaar in heel China 1800 nieuwe theaters zijn gebouwd, met de hulp van overheidspremies voor vastgoedontwikkelaars.

Hoewel de overheid steeds meer toezicht houdt op het theater, groeit het Chinese publiek dat zich aangesproken voelt door Shakespeare dankzij toneelvertalingen en cursussen op school. Chinese studenten zijn op de hoogte van de klassiekers uit de Engelse literatuur. De Chinese versie van The Merchant of Venice staat op de verplichte leeslijst voor leerlingen van het derde middelbaar.

In een gemiddelde Chinese klas moeten leerkrachten soms vijftig of meer leerlingen begeleiden. Teksten uit boeken worden in koor gescandeerd: het is een doeltreffende manier om dingen uit het hoofd te leren. Toneelstukken werden er zelden opgevoerd. Maar de jongste jaren verandert dat. “In sommige Chinese scholen streven ze naar een creatievere onderwijsmethode”, zegt Lees. “Het gevolg daarvan is dat ze experts in toneel voor het onderwijs overvliegen uit Groot-Brittannië.”

Graves voegt eraan toe: “Sinds de Culturele Revolutie werd amper nog theater onderwezen aan de Chinese universiteiten, behalve in een beperkt aantal kunstacademies.” Tien jaar geleden namen veertig universiteiten deel aan het nationale Shakespeare-festival voor Chinese universiteiten, nu zijn dat er meer dan duizend. Veel studenten krijgen daar voor het eerst de kans om te acteren.

De kluts kwijt

“Vanwege de intense competitiedrang in het onderwijsstelsel halen kinderen misschien wel hoge cijfers, maar ze krijgen geen kans om hun persoonlijkheid of interesses te ontwikkelen”, zegt Yu Haiyang, die zijn baan als leerkracht op een middelbare school opgaf om Zhengzhou Future Youth Education op te richten, een non-profitorganisatie die uitwisselingsprogamma’s met het Globe Theatre in Londen organiseert.

Tijdens een workshop voor leraars uit het lager onderwijs die Yu organiseert in Zhengzhou zet Olivia Mace de cursisten in een cirkel in plaats van in rijen, en ze moeten op de grond gaan zitten in plaats van op stoelen, zodat ze vrijuit kunnen bewegen. “Ze mogen vragen stellen, nadenken, twijfelen, omdat het daarom gaat als je toneel speelt”, zegt Mace. “Het is soms moeilijk voor de deelnemers te beseffen dat ze al spelend iets kunnen leren.”

Sommige leerkrachten zijn de kluts kwijt als ze merken dat er bij de workshops van de Globe geen podium, geen projector een zelfs geen stoelen worden gebruikt. “De autonome en kritische manier van denken die wij onderwijzen, is voor de cursisten van levensbelang om zich op hun gemak te voelen in organisaties”, zegt Georghia Ellinas van de Globe. “De Chinese leerkrachten met wie we werken verheugden zich erover dat kinderen zelf veel meer moeten nadenken en werken, in plaats van te rekenen op de leerkracht om de antwoorden te geven.”