Roland Berger fileert de Duitse economie: ‘Er is angst in de Duitse bestuurskamers’

Roland Berger is van niet te overschatten belang geweest voor de Duitse economie. Hij maakte Duitsland mee gezond in de jaren 90. Een interview.

De 81-jarige Duitse managementconsultant, investeerder en multimiljonair was betrokken bij de globalisering van Duitse bedrijven, de privatisering van de DDR en met kanselier Gerhard Schröder genas hij ‘de zieke man Duitsland’ in de jaren negentig. Maar tegen welke prijs? En hoe staat de Duitse economie er volgens Berger voor in deze volatiele tijden?R

Duitsland lijkt op een kruispunt in de geschiedenis te staan: politiek en economisch breken nieuwe tijdperken aan met nieuwe leiders in Berlijn. Op de vraag of Berger blij is dat Angela Merkel op weg naar de uitgang is, zegt hij “uiteraard”. Berger had graag de zakenman Friedrich Merz – “ik sms met hem” – als nieuwe CDU-roerganger gezien. Maar afslaan richting de oorspronkelijke conservatieve lijn vindt hij geen goed idee. “De CDU moeten een nieuwe weg vinden, gericht op Europa. Die emotionele binding heeft Merkel niet omdat ze uit Oost-Duitsland komt.”

Berger, die zelf meer dan eens een ministerschap afsloeg, is niet bang voor de politieke verrechtsing in het oosten. “Ik denk niet dat in Duitsland ooit nog een autocraat aan de macht komt. Ook niet in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, vanwege hun lange democratische traditie. We hebben in Duitsland genoeg van dat soort experimenten. Als ik jongere mensen spreek, merk ik dat zij totaal immuun zijn voor dat soort ideeën.”

‘Alles is volatiel’

Ronald Berger is niet om een politieke mening verlegen. Niemand heeft de Duitse economie zo gevormd na de oorlog als Berger. De zakenkrant Handelsblatt zette hem twee jaar geleden op zijn 80ste verjaardag neer als een spin in het web van de verdwenen Duitse textielindustrie, de consoliderende biersector en het globaliserende Duitse bedrijfsleven. Met zijn levenservaring en zakelijke netwerk is Berger een Duitser die de gemoedstoestand in het land als geen ander kan aanvoelen. Op de beurs deed Duitsland het vorig jaar opvallend slecht met 18,3 procent verlies voor de hoofdindex DAX.

“Er is angst in de Duitse bestuurskamers”, zegt hij. “Bestuurders aarzelen met hun beslissingen over fusies, overnames en grote investeringen. Alles is zo volatiel. Niemand weet waar de handelsoorlog zal eindigen. Het is alarmerend hoe de beurs zich ontwikkelt. Er is nog geen crisis, maar die kan elke dag komen. Hij kan dezelfde effecten hebben als in 2008. ”

Dat de autobedrijven op bodemniveaus worden verhandeld op de beurs ligt volgens hem aan de dieselcrisis, maar ook aan twijfels over hun verdienmodel. “We weten niet in hoeverre mobiliteitsdiensten de inzakkende hardwareverkopen kunnen compenseren.” Berger is kritisch over de Duitse autoreuzen. “BMW begon al vroeg met elektrische auto’s, maar blijkbaar heeft het wegens interne gevechten verzuimd auto’s te ontwikkelen met een grotere reikwijdte en een aantrekkelijker design. Het is niet slim genoeg in de marketing van de auto’s, want anders zou het een groter marktaandeel hebben in China.”

Berger roemt Duitsland om “de beste automobielindustrie ter wereld”. Maar kan dat zo blijven? De charmante tachtiger twijfelt. “Niemand weet wat de aandrijving van de toekomst wordt. Ik had zelf een hybride. Maar ik geloof niet dat de verbrandingsmotor voor 2050 zal verdwijnen.” Waarmee hij zelf rijdt? “Jaguar F en Range Rover. Ik ben een benzinemotorman.”

Waarderingen op basis van conventionele activa maken volgens Berger plaats voor waarderingen op basis van immateriële activa, zoals de waarde van klanten, een merk en intellectueel eigendom. “Succesvolle bedrijven verdienen hun geld met diensten, niet met hardware. We gaan naar nieuwe waarderingsgrondslagen die geschikter zijn voor de economie in het digitale tijdperk.”

Met lede ogen kijkt hij naar de dramatische koersverliezen van Deutsche Bank: gehalveerd het afgelopen jaar. “Rampzalig”, zegt Berger, die de bank in de jaren zeventig als een van zijn eerste klanten adviseerde. Veel pijnlijker dan de beurskoers is volgens Berger het onderliggende probleem. “Als je geen strategische koers hebt, zijn de beste mensen snel vertrokken. Je kunt dan alleen maar kosten besparen en mensen ontslaan.”

Hij verwijt de bank “jarenlang mismanagement” na de richtingenstrijd na topman Josef Ackerman. “We weten nog altijd niet of Deutsche Bank een nationale of een internationale bank is. Welke risico’s staan op de balans? De bank is aan de schuldenkant nog altijd niet goed gefinancierd.”

Investeren in de bank terwijl de beurskoers op het laagste punt ooit staat, durft Berger niet aan. “De beurs reageert momenteel niet goed op positieve veranderingen. De richting van het moment is naar beneden. Probeer nooit een vallend mes te vangen, is de uitdrukking. Het bankbedrijf is niet aantrekkelijk. Dan kan je beter investeren in een computergestuurde vermogensbeheerder. De bank kan kansrijk zijn met haar herstructurering. Deutsche Bank wordt op de beurs verhandeld tegen 30 procent onder de boekwaarde, de waarde van de activa.”

Nauwe politieke contacten

Berger heeft een indrukwekkende carrière achter de rug. Hij begon als eenpitter in 1967 en bouwde zijn adviesbureau uit tot een wereldwijde grootmacht die nog altijd zijn naam draagt. Berger was betrokken bij honderden zakelijke deals. Hij stond aan de basis van de reisgigant TUI. Hij adviseerde het textielbedrijf Goretex, de chemiereus Hoechst en het conglomeraat Dr. Oetker.

Een formele functie heeft Berger niet meer bij het bureau, maar hij wordt nog altijd beschouwd als een van de meest invloedrijke ondernemingsadviseurs, ook door zijn nauwe contacten met de politiek.

Roland Berger houdt in München kantoor boven winkels van Giorgio Armani en Bang & Olufsen. De werkruimtes hangen vol met levensgrote moderne kunst met achter zijn bureau een groot werk van Georg Baselitz dat een gevallen adelaar uitbeeldt. De kunstliefhebber Berger werd vorig jaar tachtig. Zijn vriend Baselitz was er natuurlijk, naast het leger aan andere bekende Duitsers uit het zakenleven, de cultuur en de politiek. Berger is energiek, ondanks zijn hoge leeftijd. Al jaren waarschuwt hij dat het Duitse bedrijfsleven te lang vasthoudt aan zijn traditionele producten. “De transitie gaat nog altijd veel te langzaam”, zegt hij. “Maar je moet ook een onderscheid maken. In business-to-consumer heeft Europa het afgelegd. Maar het potentieel in business-to-business is groot. Onze industriële sector is de grootste ter wereld. Er zijn meer Duitse auto’s en meer Duitse werktuigmachines in de wereld dan uit welk ander land ook. Die bedrijven verzamelen data. De kunst is die gegevens te gebruiken voor nieuwe bedrijfsmodellen en het aanbieden van nieuwe diensten.” Berger noemt als voorbeeld het bedrijf Trumpf, dat werktuigmachines maakt. “Ze weten alles over het internet der dingen, lasertechnologie, datamanagement en kunstmatige intelligentie. En neem een bedrijf als Klöckner. Het digitaliseert zijn staalhandel en verwacht daarmee 20 of 25 procent van zijn inkomsten te genereren.”

Advies voor Schröder

Het Duitse bedrijfsleven verdient het leeuwendeel van zijn geld in het buitenland en is daardoor extra kwetsbaar voor handelsconflicten. Vroeger was de binnenlandse focus sterker en werd de economie gekenmerkt door sterke onderlinge kruisverbanden tussen bedrijven. Zo had Deutsche Bank substantiële belangen in bedrijven als Daimler.

Berger joeg de internationalisering in de jaren negentig zelf sterk aan. Maar hij ontkent daarmee de deur opengezet te hebben voor het Angelsaksische model met een sterkere rol van aandeelhouders tegenover bestuur, dat sommige Europese bedrijven in problemen heeft gebracht.

Het Rijnlandmodel heeft hij niet overboord willen gooien. “Ik heb wel gezegd: vergeet Deutschland AG en word internationaal. We moesten ons aantrekkelijker maken voor beleggers en concurrerender worden met minder kruisinvesteringen. Daarom adviseerde ik kanselier Gerhard Schröder de vermogenswinstbelasting af te schaffen. De belasting op die belangen was niet te rechtvaardigen tegenover aandeelhouders.” Voor veel sociaaldemocraten is Schröder te veel naar rechts geschoven, maar niet volgens Berger. “Hij heeft het zorgstelsel, de arbeidsmarkt en ons pensioensysteem hervormd. Dat laatste heeft hem de herverkiezing gekost.” Het had ook een schaduwkant. Inmiddels is de lagelonensector nergens in Europa zo groot als in Duitsland. Het zijn onzekere banen en de lonen stagneren.

Berger wuift het probleem weg. “Daarvoor waren die mensen grotendeels werkloos. We hebben de hoogste arbeidsparticipatie ooit. Het grootste deel van de lage lonen gaat naar vrouwen die deeltijds werken. Het is ook een culturele kwestie. We hebben nog altijd de problemen in het voormalige Oost-Duitsland niet opgelost.”

Berger was als adviseur nauw betrokken bij de pijnlijke privatisering begin jaren negentig. Een groot succes was het niet, erkent hij. “We moesten de economie analyseren, maar de Stasi-mensen waren de enigen met informatie. 10 procent van de beroepsbevolking bleek te werken bij de veiligheidsdiensten. In de textielindustrie werkten 400.000 mensen, terwijl het er in West-Duitsland nog maar 4000 waren”, herinnert hij zich.

“Het was een ouderwetse, onproductieve economie. Als je alle grenzen openstelt, kopen mensen natuurlijk importproducten en wordt de lokale economie gesloopt. De vakbonden wilden geen concurrentiestrijd tussen de twee Duitslanden. Maar het was een fout de lonen te verhogen. Het grootkapitaal liet Oost-Duitsland vervolgens links liggen. Het werd aan alle kanten weggeconcurreerd door Oost-Europa.”

De kloof tussen oost en west neemt weer toe en de demografie speelt in het nadeel van het oosten. “Duitsland is nog geen verenigd land. Het is ook een psychologisch probleem. Er zijn weinig Oost-Duitsers die leiding geven in de overheid, het bedrijfsleven, de rechterlijke macht en op de universiteiten. Geen enkele CEO van een groot bedrijf komt uit Oost-Duitsland. 2 miljoen mensen zochten hun geluk in het westen.”

Merkel met pensioen

Berger is geen fan van Merkel. Hij claimt dat het economische succes in het tijdperk-Merkel, dat nu afloopt, te danken is aan de hervormingen van Schröder en zijn rol als adviseur. “Dat is onze verdienste, zeker weten.” Het zit hem dwars dat de economische hervormingen van Schröder onder CDU-kanselier Merkel deels zijn teruggedraaid.

De tachtiger heeft wel lof voor Merkels omgang met de geleidelijke leiderschapswissel in de partij en mogelijk de machtige kanselarij. “Ik zou haar adviseren minstens een jaar voor de verkiezingen af te treden, als ze wil dat de CDU de verkiezingen wint. Ze kan met pensioen en dan geeft ze de nieuwe CDU-voorzitter, Annegret Kramp-Karrenbauer, de ruimte. Je kunt niet verwachten dat zij in 2021 de Bondsdagverkiezingen wint zonder ervaring in de regering op nationaal niveau.”

Op de vraag wanneer Berger zelf met pensioen gaat, kijkt hij op. “Nee, ik ben niet van plan ooit te stoppen. Ik vind het veel te leuk wat ik doe. Ik stop zelfs niet met werken vanwege Kerstmis.”

Gevraagd naar de donkerste dag uit zijn leven denkt Berger niet aan zaken. Zijn ogen worden vochtig. “Ik was zeven jaar. Nooit heb ik het uit mijn geheugen kunnen wissen. 300 gevangenen uit de concentratiekampen liepen kort voor het einde van de oorlog door ons dorp. Hongerige en zeer wanhopige mensen.” De gevangenen uit de herinnering van Berger werden in de bossen doodgeschoten. “Ik kon niet zien hoeveel.”‘ Na de oorlog moesten de mannen uit het Beierse dorp de lijken opgraven.

De vader van Berger had zich na het geweld tegen Joden in Kristallnacht in 1938 afgekeerd van het naziregime. “Als kind had ik om de zes tot acht weken de Gestapo in huis. Mijn vader heeft twee keer in de gevangenis gezeten in de oorlog en is uiteindelijk naar het front in Rusland gestuurd. Hij is mijn moreel kompas geworden. Hij stond altijd achter zijn overtuigingen. Mijn vader heeft me geleerd dat eerlijk, transparant, loyaal gedrag altijd loont. Ik heb geluk gehad. Ik ben nooit afhankelijk geweest van anderen. Het allerbeste: ik was nooit in loondienst.”

Zijn moeder speelde ook een grote rol in zijn bewogen leven. “Zij was veel pragmatischer. Ze had oneindig veel vertrouwen in mij en mijn mogelijkheden. Ze tekende alle cheques voor achterstallige betalingen voor de wasserij die ik als student was begonnen. Ze heeft me ontzettend veel zelfvertrouwen gegeven.”

Zakelijke miskleunen bleven Berger niet bespaard. “Ik durf te zeggen dat we onder mijn leiderschap niet veel fouten hebben gemaakt. De enige investeringen die mis gingen, waren in de verkeerde mensen. Ze kwamen hun beloften niet na of konden simpelweg niet wat ik dacht dat ze konden. Het ergste: ik ben twee keer bedrogen. Ik dacht niet dat dat mij kon overkomen. Het waren welgestelde mensen die ik mijn geld had toevertrouwd, maar nu zijn ze failliet. Het was een ontgoocheling. Anderzijds met een paar miljoen minder, het maakt ook niet echt uit.”