Lode Godderis (CEO IDEWE): ‘Pesten komt voor in de beste bedrijven’

Pesten is niet alleen een pest op school, maar ook op de werkvloer. Werknemers, teams en bedrijven moeten daarover durven te praten, vindt Lode Godderis, de CEO van de preventieadviseur IDEWE. Het beleid van de organisatie en de rol van de leidinggevende zijn doorslaggevend om grensoverschrijdend gedrag in de kiem te smoren.

“Pesten, dat kan niet!” Die oproep zal nog eens nadrukkelijk klinken tijdens de Vlaamse Week tegen Pesten, na de zelfdoding van een veertienjarige jongen afgelopen maand. Dat die week zich hoofdzakelijk richt op scholen, mag niet doen vergeten dat pestgedrag ook in bedrijven voorkomt. Lode Godderis, gewoon hoogleraar arbeidsgeneeskunde aan de KU Leuven en CEO van IDEWE, een van de tien externe preventiediensten in ons land, schreef er een boek over om werknemers, werkgevers en de overheid attent te maken op het probleem. In een enquête die zijn organisatie hield bij meer dan 24.000 werknemers in ruim honderd organisaties verklaarde 5,9 procent van de respondenten dat ze de afgelopen zes maanden wekelijks pestgedrag op de werkvloer hadden ervaren. Uit ander onderzoek was eerder gebleken dat 9 procent van de deelnemers geregeld te maken krijgt met digitale pesterijen. Dat zijn zorgwekkende cijfers.

Langdurig gepest worden is bovendien een traumatische ervaring. Veel mensen die grensoverschrijdend gedrag ervaren, worden ziek, krijgen een burn-out of een depressie, vertonen symptomen van posttraumatische stressstoornis, ontwikkelen sociale fobieën en hebben zelfmoordgedachten. De gezondheidsschade is vaak blijvend. “Het voelt alsof je een stuk van je persoonlijkheid hebt moeten afgeven”, staat in een van de getuigenissen die Rita Gielen – een ervaringsdeskundige – verzamelde voor het boek. “Het is akelig om te erkennen dat je er altijd iets aan overhoudt”, zegt een ander.

Behalve veel leed richt pestgedrag flink wat economische schade aan, niet alleen bij de gepeste, ook in de ruime samenleving. Zo becijferde de Nederlandse onderzoeksorganisatie TNO dat in Nederland jaarlijks 4 miljoen ziektedagen worden opgenomen die het gevolg zijn van pesten op het werk. Die kosten de werkgevers elk jaar 900 miljoen euro. Pesterijen knagen nog op andere manieren aan de winst. In bedrijven die er geen actie tegen ondernemen, zijn werknemers minder productief en is het personeelsverloop hoog. Bovendien kan het grensoverschrijdend gedrag zich in andere teams en afdelingen verspreiden.

“Eén wondermiddel om pesterijen op de werkvloer te vermijden bestaat niet”, beseft Lode Godderis. “Toch zijn er manieren om pestgedrag te voorkomen. Van kapitaal belang daarbij is dat werknemers, teams en bedrijven die zaken bespreekbaar maken.”

Niet elk conflict op het werk, zelfs als dat hoog oploopt, is een vorm van pesten.

LODE GODDERIS. “De hoofdkenmerken zijn dat dat gedrag herhaaldelijk en langdurig plaatsvindt – minimaal gedurende een periode van zes maanden, stellen verscheidene onderzoekers – met het doel iemand in zijn integriteit te treffen. Wat die gedragingen zijn, kan uiteenlopen. Roddelen, collega’s met de vinger wijzen of vernederen is een vorm van pesten, en het kan gaan tot het achterhouden van informatie en het negeren, uitsluiten of tegenwerken van mensen.”

Niet iedereen die zich genegeerd voelt, wordt gepest. U gebruikt niet graag de termen ‘gepeste’ en ‘pester’.

GODDERIS. “Als preventieadviseur vinden wij het belangrijk te praten over ‘mensen die pestgedrag ervaren’ en ‘mensen die pestgedrag stellen’. Pesten begint vaak sluimerend. In het begin heeft niemand echt door wat er gebeurt, tot het gedrag zich steeds vaker herhaalt en de situatie uiteindelijk escaleert. Er loopt iets fout in de relatie tussen mensen, waardoor de verbinding helemaal zoek kan raken. De vraag is dan: wat heeft zich daar precies afgespeeld? En hoe kun je dat probleem oplossen? Dat iemand het gevoel heeft dat hij of zij gepest wordt, is al voldoende om te interveniëren. De vraag of het wel écht pesten is, maakt eigenlijk niet uit. Zodra je daar het label ‘gepeste’ en ‘pester’ opplakt, beland je in een juridische tegenstelling van slachtoffer-dader of onschuld-schuld. De praktijk heeft geleerd dat het dan heel moeilijk wordt de relatie nog te herstellen.”

Net als op school blijken werknemers die als anders gepercipieerd worden, vaker het doelwit van pestgedrag. Is het dan een fabeltje dat diverse teams beter presteren?

GODDERIS. “Een minderheid die expliciete andere kenmerken heeft dan de andere leden van het team, is een potentieel doelwit van pestgedrag. Maar het beleid van de organisatie en de rol van de leidinggevende zijn doorslaggevend. Zijn er afspraken gemaakt om elkaar te respecteren? En als iemand een grens overgaat, wordt daar dan meteen op gereageerd? Diversiteit moet je ook organiseren, zodat ieders ideeën aan bod kunnen komen. Als iedereen elkaar ergens in het midden ontmoet of de sterkste persoon volgt, heb je per definitie geen divers team meer.”

Nog opvallend: ook mensen die terugkeren uit ziekteverlof en werknemers in een re-integratietraject zijn kwetsbaar. En dat terwijl veel burn-outs het gevolg van pestgedrag op het werk zijn. Legt dat geen hypotheek op het beleid om langdurig zieken weer aan het werk te krijgen?

GODDERIS. “We hebben eens onderzoek gedaan naar burn-outs, waarbij we patiënten met een depressie of een angststoornis en mensen in een conflictsituatie buiten beschouwing lieten. We hielden bijna geen gevallen meer over. Het relationele speelt bij burn-outs dus een heel belangrijke rol. Soms komen mensen op het werk in een situatie terecht die niet langer houdbaar is en melden ze zich ziek, omdat ze óp zijn. Vaak is het goed dat ze uit die toxische omgeving weg kunnen. Alleen mag je niet denken dat die conflictueuze situatie intussen zichzelf wel zal oplossen. Je moet die aanpakken. Als een kind zich ziek meldt vanwege problemen op school, zal de school al snel contact opnemen met de ouders om uit te klaren wat er aan de hand is. Op volwassen leeftijd zetten we die stap niet gemakkelijk.

“Wanneer mensen na een burn-out terugkeren naar de werkvloer, hebben ze vaak coaching gehad en inzicht gekregen in waar hun grenzen liggen. Het is dan belangrijk om die grenzen aan te geven, maar je mag die ook niet eenzijdig opleggen aan je collega’s en je leidinggevende. De uitdaging is dat je daar samen over praat, om tot een nieuwe situatie te komen waar iedereen zich goed in voelt. Dat vergt veel inleving van de leidinggevende. Al zijn dat basisvaardigheden die voor een baas anno 2023 minstens even belangrijk zijn als inhoudelijke expertise.”

Geen enkel bedrijf is vrij van pestgedrag, schrijft u. Alleen komt het in de ene werkomgeving meer voor dan in de andere.

GODDERIS. “Net zoals een burn-out kan voorkomen in de beste teams, kan pestgedrag voorkomen in de beste bedrijven – althans, de beginfase ervan. Of dat gedrag escaleert, zal afhangen van de organisatie. Het is dus zaak alert te zijn. Een stressvolle omgeving waar veel onzekerheid en een hoge prestatiedruk heerst, is een risicovolle situatie. Ook als een autoritaire baas de competitie tussen zijn mensen uitbuit, kan dat een voedingsbodem voor pesterijen zijn. Aan de andere kant heb je leidinggevenden die een afwachtende houding aannemen als er wordt gepest in hun team. Niet reageren komt dan over als een impliciete toestemming, alsof zo’n gedrag toegelaten is. Veel leidinggevenden zijn zich daar niet bewust van. Dat is een heel belangrijke boodschap: aarzel niet om in te grijpen.

“In een veilig werkklimaat is de kans het grootst dat er minder pestgedrag voorkomt. Spreek daarom af hoe je met elkaar omgaat. Benoem de rode lijnen. Als die dan later worden overgestoken, kun je dat makkelijker ter sprake brengen. In een team moet het normaal zijn dat je met elkaar spreekt over zaken die goed gaan, maar ook over zaken die niet goed gaan.”

Als je je gepest voelt, is het niet altijd makkelijk dat aan te kaarten.

GODDERIS. “Veel mensen twijfelen daar lang over. Ze hebben vaak niet door wat hen overkomt. Ze zoeken de schuld bij zichzelf en kruipen in hun schulp, waardoor ze heel laat in actie komen. Ook dat is een belangrijke boodschap: expliciteer je verwachtingen aan elkaar en communiceer daarover. Twijfel je, ga dan meteen met die twijfel aan de slag, spreek de ander op zijn gedrag aan of zoek hulp. In die zin kunnen we als volwassenen nog iets leren van onze kinderen. Kleine kinderen gaan soms vrij direct met elkaar om. Ze schenken klare wijn als iets hen niet bevalt en leggen ruzies snel bij. Dat vind ik mooi om te zien. Als volwassenen lijken we dat verleerd. Soms maken ogenschijnlijk banale zaken dat mensen elkaar plots niet meer kunnen luchten. Als dat op het moment zelf wordt uitgepraat, vermijd je dat het conflict oplaait.”

Werknemers die pestgedrag ervaren, kunnen een luisterend oor vinden bij de vertrouwenspersoon of de interne preventieadviseur in hun bedrijf, of bij de externe preventieadviseur waarbij het bedrijf aangesloten is.

GODDERIS. “Bij IDEWE slagen we erin de meeste interventieverzoeken informeel te regelen. Die voorbeelden staan óók in het boek. De relatie herstellen is niet altijd vanzelfsprekend, zeker als het pestgedrag zich al lang voordoet. Het is daarom belangrijk dat wie een verzoek indient goed nadenkt over wat hij of zij wil bereiken. De verbinding herstellen? Dat werk blijven doen in diezelfde omgeving? Van werk veranderen, wat een heel goede oplossing kan zijn? Of is de schade echt onherstelbaar?”

Veel getuigen in het boek vinden het voor hun verwerking cruciaal dat erkend wordt dat hen onrecht is aangedaan en dat de pester bestraft wordt. Dan beland je vaak in een formele procedure, die voor de rechtbank kan eindigen.

GODDERIS. “Een formeel interventieverzoek is een laatste redmiddel. Die proberen we tot een minimum te beperken, we zijn niet voor niets een preventiedienst. Het is een moeilijke situatie: twee mensen staan dan in een juridische procedure tegenover elkaar, terwijl ze elke dag nog samenwerken. De rol van de preventieadviseur verandert dan ook, want hij stelt een neutraal onderzoek in waarin hij ook de andere partij aan het woord moet laten.”

De arbeidspsycholoog Guy Notelaers, die ook onderzoek deed naar pestgedrag op het werk, concludeert dat in België een zwak psychosociaal veiligheidsklimaat heerst. “Het bedrijfsleven loopt niet echt warm voor het welzijn.” Bent u het daarmee eens?

GODDERIS. “Ik zie toch een grote kentering. De coronacrisis en de krapte op de arbeidsmarkt hebben daar een sterke rol in gespeeld. In organisaties waar welzijn niet hoog op de agenda staat, zie je een enorm personeelsverloop. Steeds meer bedrijven zijn op zoek naar een beleid om hun werknemers bij zich te houden. Dan kom je automatisch uit bij goed leiderschap en zorg dragen voor je medewerkers. Betekent dat dat we er zijn? Nee, zeker niet, in deze tijden dat vrijwel iedereen toch wel stress ervaart.”

Het aantal verzoeken dat u binnenkrijgt, daalt nochtans niet, ook niet tijdens de coronapandemie, toen veel werd thuisgewerkt.

GODDERIS. “Dat was verrassend, want je zou denken dat mensen thuis in een veilige omgeving werken. We denken dat daar twee verklaringen voor zijn. Eén: we stellen vast dat cyberpesten meer en meer zijn intrede doet op de werkvloer. Twee: het is makkelijker collega’s uit te sluiten als ze thuis zitten. Maar dat het aantal meldingen stabiel blijft, kan ook betekenen dat meer mensen hulp durven te zoeken. Ik hoop een beetje dat het boek ertoe kan bijdragen dat we méér meldingen binnenkrijgen, omdat men sneller de weg naar de preventieadviseur vindt.”

Rita Gielen en Lode Godderis, Gepest op het werk. Herken, bespreek en voorkom pestgedrag op de werkvloer, Lannoo, 207 blz., 22,99 euro