Koude gasoorlog: Russische pijpleiding naar Duitsland blijft politiek omstreden

Eind dit jaar moet via de nieuwe pijpleiding Nord Stream 2 miljarden kubieke meters aardgas van Rusland naar Duitsland stromen. De gasroute die minstens 10 miljard euro kost, is bijna klaar, blijkt uit een bezoek aan de bouwput. Maar politiek is ze zeer omstreden.

‘Nord Stream’, staat op het gele veiligheidshesje van de Duitser Ronny Weiss. Hij werkt aan de Noord-Duitse kust aan de pijpleiding voor het Russische Gazprom. De opzichter straalt niets dan rust uit op de bouwplaats in het dorp Lubmin. Daar komen de pijpen van beton en staal van Nord Stream 2 aan land, na 1230 kilometer op de zeebodem. Ze zijn afgesloten met een stalen plaat. “Om te voorkomen dat er dieren in kunnen komen.”

Dat is wel de laatste zorg van politici in de Europese hoofdsteden en Washington. Daar lopen de gemoederen hoog op als de naam Nord Stream valt. De kwestie kan een Russisch-Amerikaans gevecht om de Europese gasmarkt genoemd worden. De Duitse bondskanselier Angela Merkel noemde Nord Stream ooit niet meer dan een privéproject. Dat gelooft niemand meer. De pijpleiding is bijna klaar, maar de politieke strijd woedt voort.

Koehandel

De Amerikaanse president Donald Trump vindt dat Duitsland “volledig gecontroleerd wordt door Rusland”. “Het is verkeerd”, vindt ook de Duitse christendemocraat Manfred Weber. De kandidaat om voorzitter van de Europese Commissie te worden zei vorige maand in de marge van een partijcongres in Berlijn: “Als het aan mij ligt, wordt Nord Stream 2 nooit afgewerkt. Het is een nationaal project met enorme politieke belangen. Duitsland had dit Europees moeten doen.” Een leger tegenstanders noemt de nieuwe importgaspijpleiding “een geopolitiek wapen” van Rusland. Ook experts van Duitse politieke denktanks zien in de pijpleiding een schadelijk geopolitiek machtsspel tussen Rusland, de Europese Unie en de Verenigde Staten. Het verhaal van het puur economische privéproject is in rook opgegaan, zegt Gustav Gressel van de Berlijnse denktank ECFR. “Duitsland oefent zware druk uit om het project te beschermen en ingrijpen van de Europese Commissie te verhinderen.” In de Europese Commissie overheerste al lang scepsis. De Fransen uitten onlangs nog eens bezwaren, maar die hebben de Duitsers volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung in februari al geneutraliseerd via een politieke koehandel. De Duitsers zouden de hervorming van het auteursrecht gesteund hebben in ruil voor Franse steun voor Nord Stream 2.

De VS bemoeien zich ook volop met de kwestie. De Amerikanen willen marktaandeel veroveren met hun vloeibaar gas, dat nu 30 procent duurder is dan het Russische gas. De Amerikaanse ambassadeurs in Europa waarschuwden voor Amerikaanse sancties voor bedrijven die meewerken aan het project. “Daarmee is de controverse ook na de oplevering niet voorbij”, zegt Gressel. “Sancties dreigen voor bouwers en bedrijven die onderhoud moeten doen.”

Merkels erfenis

Ook in de Duitse politiek is Nord Stream een splijtzwam. De Duitse minister Peter Altmaier, net als Manfred Weber een christendemocraat, stelde deze maand nog dat import van Russisch gas niets nieuws is. “Ook tijdens de grootste crises in de Koude Oorlog leverde Rusland gas aan Europa.”

Maar Altmaier gaat volgens Miriam Kosmehl van de Bertelsmann Stiftung voorbij aan het feit dat de Russische gasexport sinds de annexatie van de Krim in Oekraïne in 2014 politiek extreem gevoelig ligt. “De Koude Oorlog was een status-quo-situatie. Nu hebben we te maken met een revisionistische macht die de grenzen verlegt en het ons en onze partners moeilijk maakt. Rusland handelt duidelijk tegen de belangen van de EU, het is niet langer een strategische partner.”

Het verbaast Gressel dat de CDU-kanselier haar troef van de pijpleiding niet allang heeft uitgespeeld om Rusland een halt toe te roepen. “Nord Stream kan worden gebruikt als politiek wapen. Maar dat gebeurt niet. Dat schaadt de reputatie van Duitsland en de erfenis van Merkel.”

Ook de Duitse sociaaldemocraten worstelen met de pijpleiding. Gressel: “Buigen voor Trump is politieke zelfmoord. De SPD staat met de rug tegen de muur met verkiezingen in de oostelijke deelstaten voor de deur.” Ex-kanselier Gerhard Schröder van de SPD is bovendien voorzitter van Nord Stream.

Rusland zoekt ruimte

Duitsland kan als gasknooppunt zijn slagkracht vergroten. “Met deze pijpleiding wordt Duitsland een hub voor Russisch gas naar de rest van Europa”, zegt Kosmehl. “Maar het wordt wel afhankelijk van Rusland. Of het project economisch rendabel wordt, is bovendien nog de vraag. Het is ouderwetse infrastructuur, geen nieuwe transportroute. Rusland zal Nord Stream wel koste wat het kost afwerken. Het is een politiek instrument.”

“Een project met een belangrijke partner als Duitsland is voor Rusland natuurlijk een grote opsteker, gezien de annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne”, gaat ze verder. “Ze weten dat ze de jongste jaren verdeeldheid en ongenoegen hebben gezaaid in de EU, en dat in een tijd waarin eenheid in de EU een belangrijke troef kan zijn.”

De nieuwe pijpleiding stelt Rusland in staat een bestaande pijpleiding in Oekraïne, waar jaarlijks 93 miljard kubieke meter gas door stroomt, te omzeilen. “Het gaat Rusland niet om politieke invloed op Duitsland, maar om de ruimte om te schakelen”, meent Gressel. “Rusland was gedwongen compromissen te sluiten. Nu krijgt het weer de vrije hand.” Kosmehl wijst erop dat Oekraïne helemaal gepasseerd kan worden, als de andere Russische pijpleiding via Turkije, Turkstream, klaar is.

Oekraïne en Polen dreigen miljarden euro’s aan transitinkomsten te verliezen. Ze zijn dan ook fel tegen de pijpleiding. Ook andere Oost-Europese landen twijfelen omdat ze de gasvoorziening via Oekraïne willen behouden. Zij vrezen dat hun veiligheid op het spel staat door de vermeende machtspolitiek van Rusland. “Het is een teken van armoede dat landen in Europa het gemeenschappelijke veiligheidsbelang geen prioriteit geeft boven individuele economische belangen”, zegt Kosmehl.

Europees denken

Bouwopzichter Weiss heeft weet van het rumoer. “Ik volg de discussie op tv. Maar voor mij is het politiek. Het heeft geen invloed op de werf. Ik heb hier ook nog nooit een demonstrant gezien. Russen lopen hier ook niet rond. Af en toe komt een manager van Gazprom op bezoek. Dat is alles.”

Op de bouwplaats liggen de twee pijpen van de nieuwe Nord Stream in een diepe kuil al klaar voor gebruik. Een tunnel verbindt ze met de Oostzee, 500 meter verderop. Op zee glijden boten de 12 meter lange en 24 ton zware buizen op hun plaats. Gemiddeld wordt drie kilometer per dag aangelegd. Weiss weet het zeker: “Eind dit jaar is het project klaar en kan ik naar huis.” Mogelijk is dit de laatste pijpleiding in Europa voor Russisch gas.

Als er een nieuwe importpijpleiding gebouwd zal worden, bezweert Manfred Weber, “dan alleen in Europees verband. Dat hebben we afgesproken. Als we meer pijpleidingen willen bouwen, moeten we Europees denken.”

Een project van 10 miljard

Nord Stream 2 is 1230 kilometer lang en bestaat uit twee pijpleidingen, die naast elkaar liggen. Ze lopen van het Russische Wyborg, vlak bij Sint-Petersburg, naar het Duitse Lubmin aan de Oostzee. Nord Stream 2 is feitelijk slechts een klein stukje van de nieuwe route van de bron in West-Siberië naar de gebruikers in heel Europa. Momenteel is Russisch gas goed voor 30 procent van het gasverbruik in de Europese Unie.

De Russische energiegigant Gazprom heeft alle aandelen in handen van de projectonderneming Nord Stream, die in het Zwitserse Zug is gevestigd. De aanleg van de pijpleiding kost 10 miljard euro. Gazprom betaalt de helft. De rest komt van vijf westerse bedrijven. Shell, het Duitse Uniper en Wintershall (deel van BASF), het Oostenrijkse OMV en het Franse energieconcern Engie GDF financieren elk maximaal 950 miljoen euro. Nord Stream 2 loopt parallel aan de bestaande Nord Stream-pijplijn, die in 2011 in gebruik is genomen. De nieuwe pijpleiding zal jaarlijks 55 miljard kubieke meter gas naar Duitsland brengen, twee keer zoveel als Nord Stream 1. Door de pijpleiding van Oekraïne stroomt jaarlijks 93 miljard kubieke meter gas. De vraag is hoelang dat nog zal duren.