Is er een toekomst voor ethische banken?

De nieuwe ethische bank NewB moet dringend op zoek naar vers kapitaal. Triodos heeft problemen met aandeelhouders die willen uitstappen. Wat is er aan de hand in de wereld van de coöperatieve banken die de wereld willen verbeteren? “Bankieren is gewoon veel moeilijker geworden.”

Het jaarverslag dat NewB midden mei publiceerde, had een verrassing van formaat in petto: de bedrijfsrevisor keurde de jaarrekening af. Dat is nooit gezien voor een financiële instelling. Volgens de revisor kan NewB niet garanderen dat de bank op korte termijn aan haar solvabiliteitsverplichtingen blijft voldoen. Dat kan leiden tot een schrapping van de banklicentie door de Nationale Bank en een gedwongen stopzetting van de activiteiten.

De Nationale Bank wil dat NewB tegen eind september 40 miljoen euro vers kapitaal ophaalt. Dat geld moet in eerste instantie dienen om de verliezen aan te zuiveren. In 2021 boekte NewB een verlies van 9,2 miljoen euro, dubbel zoveel als een jaar eerder. Voor dit jaar is nog eens 11 miljoen euro verlies gebudgetteerd. De bank verwacht pas tegen 2026 break-even te draaien.

40 miljoen euro is geen klein bier. In 2019 slaagde NewB erin, dankzij een grote mobilisatie van mensen en middelen, 35 miljoen euro kapitaal aan te trekken. Meer dan 115.000 particuliere coöperanten stapten in het project, aangevuld met een rist middenveldorganisaties en overheidsinstellingen.

Deze keer wil NewB de verse middelen niet bij het grote publiek halen. De institutionele investeerders van het eerste uur zijn er echter niet happig op al zo snel opnieuw hun beurs open te trekken. Monceau Assurances, dat 10 miljoen euro in NewB pompte, is niet van plan deel te nemen aan de kapitaalverhoging. De Franse verzekeraar, die zijn producten verdeelt via NewB, zegt ontgoocheld te zijn in de commerciële resultaten.

Zware regelgeving

Waar loopt het fout bij NewB? Marc De Ceuster, professor economie aan de universiteit Antwerpen: “In de zwaar gereglementeerde bancaire omgeving van vandaag is het niet vanzelfsprekend om een nieuw initiatief succesvol van de grond te krijgen. Bankieren vergt een doorgedreven kennis van producten, informatica, bedrijfsbeheer, de regelgeving, risicobeleid enzovoort.”

Om dat van nul op te bouwen is een pak geld nodig. NewB heeft de voorbije twee jaar dan ook fors geïnvesteerd in mensen, informatica, procedures en systemen. De keerzijde van de medaille is dat de werkingskosten zwaar wegen.

“Wat NewB betracht, een nieuwe bank oprichten, is nobel maar bijzonder moeilijk in de huidige regelgevende context”, bevestigt een analist die heel vertrouwd is met ethische banken. “Bankieren is gewoon veel moeilijker geworden. Na de financiële crisis van 2008 is een superzware regelgeving ontwikkeld, die afgestemd is op de grote banken. Die regelgeving is moeilijk toepasbaar op kleine banken en heeft het coöperatieve bankmodel onder druk gezet.”

Ethische banken zijn doorgaans coöperatieve banken, omdat ze niet willen afhangen van de financiële markten en geloven in gemeenschappelijk eigenaarschap en beslissingsrecht. Ze voeren transparantie naar hun coöperatieve aandeelhouders hoog in het vaandel. Ze werken vooral met deposito’s van hun klanten-coöperanten, die omgezet worden in kredieten. Daarbij vormen de ESG-criteria (aandacht voor milieu, sociale zaken en governance) een belangrijke parameter.

Te rente-afhankelijk

In de huidige rente-omgeving staat dat model onder druk, zegt Hans Degryse, professor economie aan de KU Leuven: “Coöperatieve banken zijn vaak te afhankelijk van de rente-inkomsten. De rentemarge op de omzetting van spaargeld in kredieten is de voorbije jaren stelselmatig gekrompen. Spaardeposito’s zijn een dure financieringsbron. In de praktijk verlies je er als bank geld aan. Daarom doen andere banken ook een beroep op goedkopere marktfinanciering.”

Degryse wijst erop dat het gebruik van ESG-criteria bij de toekenning van kredieten en de samenstelling van beleggingsfondsen niet langer het alleenrecht van de zogenoemde ethische banken is: “Ook andere banken zijn in die richting opgeschoven. ESG-normen zijn een onderdeel van het businessmodel van zowat alle commerciële banken geworden. Er bestaat bijna geen bank meer die geen groene kredieten of duurzame beleggingsfondsen aanbiedt. Daardoor is het voor ethische banken moeilijker geworden zich te differentiëren.”

De analist met banden in de ethische banksector voert aan dat er wel degelijk nog grote verschillen zijn: “Er is heel veel greenwashing bij de klassieke banken. Ze stellen de zaken veel groener en duurzamer voor dan ze in werkelijkheid zijn. Vaak beantwoordt slechts een klein deeltje van hun balans aan de ESG-criteria. Dat is heel anders bij bijvoorbeeld Triodos, waar de ESG-normen geïntegreerd zijn in de volledige balans. In vergelijking met Triodos hebben de klassieke banken nog een lange weg af te leggen. Over dat onderscheid zouden ethische banken veel meer moeten communiceren.”

Toch vraagt Degryse zich af of NewB een bestaansreden heeft: “Velen vinden de oprichting van NewB een fantastisch idee, maar is er werkelijk vraag naar een nieuwe coöperatieve en duurzame bank? De lange en moeilijke opstartfase lijkt het tegendeel aan te tonen. Bovendien zijn er alternatieven op de Belgische markt. Triodos, VDK Bank en Crelan voeren duurzaamheid hoog in het vaandel. En met Belfius hebben we een staatsbank die een voortrekkersrol zou kunnen spelen als duurzame bank die zich richt op de lokale economie.”

De conversie van coöperanten in actieve klanten bij NewB verloopt moeizaam. Daardoor blijven de inkomsten ver achter op de prognoses. De bank telt volgens de recentste berichten 116.610 particuliere coöperanten, van wie er eind vorig jaar 12.334 klant van de bank waren, blijkt uit het jaarverslag. Dat getal zou intussen opgelopen zijn tot 17.000 actieve klanten. Tegen 2026 moeten er 120.000 zijn, om rendabel te zijn.

Opstand bij Triodos

Intussen is ook bij Triodos, die andere ethische bank die in ons land actief is, niet alles rozengeur en maneschijn. De bank heeft af te rekenen met een opstand van boze certificaathouders.

De van oorsprong Nederlandse Triodos Bank trok kapitaal aan bij 45.000 particuliere aandeelhouders, onder wie 7.500 Belgen. Zij bezitten certificaten van de bank: aandelen zonder zeggenschap, die recht geven op een dividenduitkering. Tot voor de coronacrisis konden de certificaathouders via Triodos vrij in- en uitstappen, omdat er voldoende kopers waren voor de certificaten. De waarde van een certificaat kwam overeen met de netto intrinsieke waarde van de bank.

Als gevolg van de coronacrisis moest Triodos forse provisies voor kredietverliezen aanleggen en daalde het aantal kandidaat-kopers voor de certificaten fors. De bank had niet de middelen om haar rol als marktmaker te blijven spelen en de handel werd geschorst. Aandeelhouders die willen uitstappen, kunnen dat sinds maart 2020 niet langer.

Daarop besliste Triodos een besloten handelsplatform te creëren, waar de certificaten vanaf 2023 opnieuw verhandeld kunnen worden. Alleen zal dat niet langer tegen de intrinsieke waarde gebeuren. De prijs zal worden bepaald door de wet van vraag en aanbod. Het waardeverlies voor de certificaathouders wordt geraamd op 30 tot 45 procent. Dat lokte heel wat boze reacties uit.

Mismatch

Volgens professor Degryse van de KU Leuven gaat het hier vooral om een “coördinatieprobleem”: “Er is een mismatch ontstaan tussen het marktgegeven, namelijk de verhandelbaarheid van de eigendomscertificaten, en het engagement van de kapitaalverstrekkers, die dat doen vanuit een maatschappelijke betrokkenheid en met een langetermijnperspectief. Dat is geen onoverkomelijk probleem. Triodos moet ervoor zorgen dat de rust in de tent terugkeert, zodat niet iedereen gelijktijdig naar de uitgang stormt. De beste manier om dat te doen, is goede resultaten te boeken.”

“Fundamenteel zijn er geen problemen bij Triodos”, zegt de analist die anoniem wil blijven. “De bank verdubbelde vorig jaar haar winst en keert een dividend uit. Ze nam kredietprovisies terug en heeft met Triodos Investment Management een eigen vermogensbeheerder. Daardoor boekt ze fee-inkomsten die de rente-afhankelijkheid verkleinen.” Dat de certificaten van Triodos niet langer tegen de intrinsieke waarde verhandeld worden, is eigen aan het marktgegeven, zegt de analist: “Op de beurs noteren de banken ook een heel stuk onder hun boekwaarde. Wat bij Triodos gebeurt, is perfect vergelijkbaar.”

Dat Triodos ook nog eens tot 150 banen schrapt, of bijna 10 procent van het personeelsbestand, hoeft geen teken aan de wand te zijn, meent de analist: “Wat hebben alle andere banken de voorbije jaren gedaan? Bezuinigd. Natuurlijk is dat vervelend voor een bank als Triodos, die het sociale aspect heel belangrijk vindt. Maar de bank moest efficiënter worden. Ze kampt, net zoals vele kleine banken, met een hoge kostenratio. Door de kosten te verminderen kan ze een stuk winstgevender worden en een voortrekkersrol blijven spelen.”

Gunstige wind

“Het zou betreurenswaardig zijn, mochten door de gebeurtenissen bij NewB en Triodos vragen rijzen rond het coöperatieve financieringsmodel”, vindt professor De Ceuster. “In verschillende landen werkt dat model heel goed. Ook in ons land hebben coöperaties aangetoond dat ze een voortreffelijke rol als stabiele aandeelhouder kunnen spelen (Cera als verankeraar van KBC is een voorbeeld, nvdr) en tegelijk talrijke maatschappelijke projecten steunen.”

Ook professor Degryse vindt dat het coöperatieve financieringsmodel zijn bestaansreden heeft. De rente-evolutie zou daarbij weleens voor een gunstige wind kunnen zorgen: “Naarmate de Europese Centrale Bank de rente begint op te trekken, zal er meer ademruimte komen voor coöperatieve banken. Voor NewB zou dat het definitieve startschot kunnen betekenen. Vanuit een puur commerciële redenering zou ik niet in het project investeren, mede omdat er al te veel kapitaal verbrand is. Maar als NewB erin slaagt zijn maatschappelijke return op te voeren, kan dat investeerders over de streep trekken die niet op direct rendement uit zijn.”

De Ceuster juicht toe dat het ethisch bankieren ook bij de traditionele spelers ingang lijkt te vinden: “De ESG-criteria staan overal hoog op de agenda. Uitgebreide verslagen aan de samenleving rapporteren daarover. Maar nog meer merk je dat bankiers ingezet worden om maatschappelijke doelstellingen te bereiken. Ik mag hopen dat elke bankier voldoet aan de hoogste ethische normen. Zo niet verdient die persoon niet zich een bankier te noemen.”

“Ethische banken zullen steeds meer concurrentie ondervinden van de klassieke banken”, besluit Degryse. “Iedereen jaagt op groene kredieten. Maar met de energietransitie en de green deal van de Europese Unie staan heel wat duurzame projecten in de steigers. Hoe meer financiers zich daarvoor aandienen, hoe beter voor de samenleving.”