Hoe Tesla de Duitse concurrenten provoceert met een fabriek in een Oost-Duits dorp

Tesla kiest voor het Duitse Grünheide, in de buurt van Berlijn, voor zijn Europese ‘gigafabriek’. We brachten een bezoek aan een dorp met een donker verleden maar een mogelijk bijzonder zonnige toekomst.

Half november kondigde Elon Musk aan dat hij zijn nieuwe ‘gigafabriek’ wil bouwen in de ‘regio Berlijn’. Uiteindelijk blijkt dat de fabriek in het slaperige Oost-Duitse dorp Grünheide komt, een compleet andere wereld dan de kosmopolitische hoofdstad. Maar ver van Berlijn is Grünheide niet.

Met de trein vanuit het Berlijnse Alexanderplatz sta je een half uur later en amper 3,40 euro armer in het naaldbos waar de fabriek is gepland. Timing is wel belangrijk: het boemeltje stopt maar eens per uur in Grünheide. Onderweg valt het mobiele internet weg. De gebouwtjes aan het spoor zijn zwaar vervallen. Ruiten ingegooid, graffiti op de muur.

Het is snel duidelijk dat de meeste Duitsers hier, net als in de rest van het land, het liefst de auto nemen. In de loop van de middag staat de weg naar de ring van Berlijn langs het bos al barstensvol. Hoe straks duizenden werknemers van Tesla van en naar hun werk moeten is een raadsel.

Nuchtere mensen

Staat over twee jaar hier echt een grote Tesla-fabriek zoals Musk heeft aangekondigd? Het is haast niet voor te stellen. De bedoeling is dat vanaf 2021 in Grünheide jaarlijks 150.000 geavanceerde elektrische SUV’s uit de hypermoderne fabriek rollen. Wagens waar Musk dolgraag ‘Made in Germany’ op wil zetten.

Musk bewondert de Duitse ingenieurskunst, zei hij onlangs met Volkswagen-topman Herbert Diess naast zich op een Berlijns podium. De Tesla-fabriek is voor de Duitsers zowel een aanval op eigen bodem als een kans. Maar dan moet de eigenwijze, als Zuid-Afrikaan geboren, Canadees-Amerikaanse ondernemer zijn zin krijgen. Dat moet nog blijken, zegt Sven Gerlach, uitbater van het lokale truckerseetcafé Brotbüchse. “Wij Brandenburgers zijn nuchtere mensen”, zegt hij. “Even afwachten of die Amerikaan om kan met de Duitse bureaucratie.” De schnitzels met huisgemaakte aardappelsalade en curryworsten vinden in de tussentijd gretig aftrek.

Gerlach gelooft wel in het Tesla-plan, zegt hij. De nu al historische voorpagina van Bild van half november over het onverwachte nieuws pronkt aan zijn wand. “Duizenden banen”, kopte de krant. Gerlach blijft er koeltjes onder, maar hij mag rekenen op een explosieve toename van klanten de komende jaren. En ondanks de niet fantastische reputatie van Brandenburg ging het al behoorlijk de goede kant op met deze regio van de deelstaat.

Tussen de truckers in café Brotbüchse zou Musk niet eens opvallen. Maar hij is nog niet gespot. Wel liet hij zich op een dinsdagmiddag in november zien in het Berlijnse hotel Adlon, waar hij de afspraken met de deelstaat op een A4’tje vastlegde. Hij was die avond in Berlijn op een gala-avond voor de autowereld. Compleet onverwacht maakte hij op het podium zijn keuze voor deze locatie bekend. De zaal met managers en pr-functionarissen van de grote Duitse autofabrikanten en autojournalisten reageerde verbouwereerd.

Enorme impact

Al jaren studeert Tesla op de locatie voor een nieuwe accu- en autofabriek in Europa. In het diepste geheim had een handvol gezagsdragers van de Duitse deelstaat Brandenburg en de hoofdstad Berlijn maandenlang met Tesla gesproken over de ‘gigafabriek’.

De keuze is een domper voor onder meer Nederland, dat met Emmen ook meedong. Musk zei eerder dit jaar dat Duitsland de beste papieren had als locatie voor de Tesla-fabriek in Europa. Maar hij sprak toen over een locatie nabij de Franse grens en de Benelux-landen. In werkelijkheid schaakten zijn mensen op meerdere borden tegelijk. Het moet de vierde grote fabriek worden voor Tesla in de wereld. Het kan de grootste investering worden uit de geschiedenis van de economisch achterop geraakte Oost-Duitse deelstaat.

Grünheide ligt in de zogenaamde Speckgürtel, de groene rand rond de uitdijende miljoenenmetropool Berlijn. “Dit is een geweldige kans voor een zwaar gehavende regio”, zegt econoom Jens Südekum. “Het is van enorme betekenis omdat de fabriek ten oosten van Berlijn komt. Dit kan een impact hebben tot in de kolenregio Lausitz en de Poolse grensstreek.”

Sporen in het bos

Wat geen rol gespeeld lijkt te hebben voor Musk, zijn de locaties van de Duitse automobielindustrie en de toeleveranciers in de Benelux. Voor de Duitse economie zijn de autofabrikanten de ruggengraat. De automobielindustrie ging al door een grote structurele verandering. Nu komt daar het opschudden van de regionale verdeling bij. “Stuttgart en München kunnen niet op hun lauweren rusten”, zegt Südekum.

Tesla is geliefd en gehaat onder beleggers en autofans. In Duitsland zijn nog niet veel Tesla’s verkocht, slechts 10.000 in 2018. In Berlijn rijdt maar een taxichauffeur met een Tesla en zelfs die wil ermee stoppen. Te weinig oplaadpunten en de hoge stroomprijs, gaf hij als reden. Maar het wereldwijde succes van de elektrische luxevoertuigen heeft de machtige Duitse automobielindustrie wel ruw wakker geschud. Tesla heeft marktaandeel weten af te snoepen.

Bij het tankstation in Grünheide hangt een oplader voor Tesla-wagens. Maar daar maakte nog nooit iemand gebruik van, zegt de uitbater. Meteen na de bekendmaking zijn wel de eerste ‘Tesla-toeristen’ gesignaleerd, welvarende Tesla-rijders uit de stad. Ze bekeken het bos waar de fabriek moet komen. Voor auto’s is de bosweg verboden, maar de slagboom staat open.

Honderden Trabants

Zeker is dat voor Brandenburg en de gemeente met zijn 8000 inwoners een nieuw tijdperk is aangebroken. Sommigen ruiken een kans. Op een huizenwebsite adverteert een verkoper: ‘Op slechts een steenworp afstand van de nieuwe Tesla-locatie’. Prijs: 170.000 euro voor een woning van 67 vierkante meter op een grond van 200 vierkante meter. Daar koop je in Berlijn niets voor. En straks vast ook niet meer in Grünheide.

In de tussentijd beginnen bij de bewoners de eerste zorgen op te borrelen. Waar moeten de Tesla-werknemers wonen en waar gaan hun kinderen naar school? Südekum zegt dat de nabijheid van de creatieve metropool Berlijn het woonprobleem voor de ingenieurs oplost. “Daar willen de managers graag wonen.” Het landelijke deel van Oost-Duitsland kan goed nieuws gebruiken. Tesla’s keuze voor Brandenburg bewijst dat de opkomst van de rechts-populistische partij AfD – in de jongste verkiezingen een kwart van de stemmen – geen obstakel hoeft te zijn voor buitenlandse investeerders.

Het industrieterrein Freienbrink, de plek waar Elon Musk zijn auto- en accufabriek wil bouwen, kent ook een donkere geschiedenis. In de DDR-tijd plunderde het ministerie van Staatsveiligheid, de Stasi, hier post uit het westen. Op het militaire terrein werden persoonlijke bezittingen van politieke vluchtelingen opgeslagen. Honderden afgepakte Trabants stonden hier toen de Muur dertig jaar geleden viel.

Die auto is al lang uit het straatbeeld verdwenen. Als het aan Tesla ligt, hebben diesels en benzineauto’s ook hun langste tijd gehad. Tesla wil komend voorjaar al gaan bouwen en in 2021 klaar zijn. Een fabriek bouwen duurt in Duitsland eerder doorgaans drie tot vier jaar. In de deelstaat waar sinds 2006 een grote luchthaven in aanbouw is, zal Tesla alle snelheidsrecords moeten breken. “Ongelooflijk ambitieus”, zei de deelstaatminister van Economische Zaken Jörg Steinbach. Musk houdt van tempo. Steinbach vertelde dorpsbewoners over de vele nachtelijke telefoontjes en “de permanente druk van de Amerikanen”.

Royale subsidies

Brandenburg gooit de rode loper uit voor Musk. Met de fabriek zou een investering tot 4 miljard euro gemoeid zijn, maar dat is een onbevestigd hoog bedrag. Over het aantal banen is veel onduidelijk. 10.000, schreven de Duitse media anderhalve week geleden. Nu zegt de deelstaatregering “in de eerste fase” op meer dan 3000 arbeidsplaatsen te rekenen in Grünheide. Dat kunnen er 8000 worden “na uitbreiding”.

Tesla kan uitkijken naar royale subsidies. Een paar uur voordat Musk in Berlijn het voornemen bekendmaakte, stuurde Tesla een mail naar de investeringsbank van Brandenburg, aldus Der Spiegel, met een aanvraag voor subsidies. Tesla had geen rekening gehouden met het traditionele Duitsland. De aanvraag dient op papier te worden ingediend en niet per mail. De belastingbetalers kunnen opdraaien voor een derde van de opstartkosten van Tesla. Het bedrag aan subsidies zou kunnen oplopen tot 1 miljard euro.

De komst van Tesla kan een vliegwiel in gang zetten. In november maakte de Amerikaanse fabrikant van batterijsystemen Microvast bekend naar Brandenburg te verkassen. Het metaalbedrijf AMG wil een Duitse fabriek bouwen voor de productie van materiaal voor de accu’s van elektrische auto’s. De fabriek komt bij Leipzig, op 200 kilometer van de grote Tesla-fabriek.

Tesla kan net als de andere autofabrikanten die vol inzetten op door accu’s aangedreven voertuigen een klant worden van AMG, zegt directeur Stefan Scherer van het beursgenoteerde bedrijf. “Voor Duitsland en mogelijk ook voor ons is de komst van Tesla goed nieuws. Tien jaar geleden zou je voor gek zijn verklaard met zo’n idee. Nu denk ik dat Tesla door de ontslagen in de branche uitstekend opgeleide mensen kan vinden.”

De keerzijde van Gründlichkeit

De vraag is wel hoe Duitsers zullen omgaan met de pioniersmentaliteit en vooral het gebrek aan productiediscipline waar Tesla om bekend staat. Musk zal op zijn beurt te maken krijgen met sterke vakbonden en de onvermijdelijke ondernemingsraad. Op de thuisbasis in Fremont in Californië heeft Tesla bezwaar gemaakt tegen de unionization, de vereniging van werknemers in vakbonden.

Musk is niet onbekend met Duitsland. Tesla nam de Duitse leverancier van productierobots Grohmann over in 2016. Musk werd als een held onthaald, maar kwam wel in conflict met directeur Klaus Grohmann die het bedrijf vervolgens verliet. “De vakbondsvertegenwoordigers waren allesbehalve onder de indruk van zijn werkethiek”, schreef Handelsblatt.

Musk zegt van Berlijn en de precieze Duitse ingenieurskunst te houden. Nu moet blijken of hij ook van de keerzijde van de Gründlichkeit houdt. Hij koos bewust voor een locatie in de buurt van het nieuwe vliegveld van Berlijn. Maar dat project liep al meer dan tien jaar vertraging op wegens een veelvoud aan bureaucratische hobbels en bouwkundige missers.

De gezagsdragers in Brandenburg hebben Tesla een versnelde vergunningenprocedure beloofd. Maar een vrijbrief kan Musk niet krijgen. In het dorp zijn de bewoners opgeroepen door de burgemeester om te praten over de vorming van een inspraakorgaan.

De Naturschutzbund zegt niet dwars te willen liggen, maar heeft wel zorgen over het rooien van zeventig hectare bos en de beschermde vleermuizen, padden, ringslangen en valken. Tesla belooft om drie keer zoveel bomen te planten. “Dat schrijft de wet voor”, zegt een medewerker van het staatsbosbouwbeheer die we treffen in het dorp. “De Amerikaan zal nog diep in de buidel moeten tasten.”

Onvoorspelbaar

De ‘pampa van Berlijn’ wordt de deelstaat Brandenburg spottend genoemd in de hoofdstad. Maar Brandenburg gaat er wel met de buit vandoor. Berlijn moet erg jaloers zijn. Naar verluidt was Berlijn-fan Musk onaangenaam verrast toen hij te elfder ure hoorde dat zijn fabriek niet in Berlijn maar in Brandenburg komt. Musk werd gerustgesteld toen hij hoorde dat hij mocht spreken van ‘de metropoolregio Berlijn’.

Musk wil in de toekomst vaker naar Berlijn komen. “Ik hou van Berlijn, Berlijn rocks.” Hij laat de stad ook niet met lege handen. Tesla voert nog gesprekken over de locatie van een ingenieurs- en designcentrum in de Duitse hoofdstad. Dat is welkom. Google wilde een grote campus bouwen in de Berlijnse wijk Kreuzberg, maar kreeg zoveel verzet van bewoners tegen de dreigende gentrificatie en de bedrijfsethiek van de techgigant dat de Amerikanen het plan onlangs in de prullenmand hebben gegooid. Het is een scenario dat met de onvoorspelbare Musk voor Grünheide en Berlijn ook niet helemaal uitgesloten mag worden.