Filosoof Jochanan Eynikel: ‘De invloed van de kritische samenleving op de bedrijfswereld is reëel’

Bedrijven zijn meer dan winstmachines. Dat is geen marketingpraat, maar een realiteit waar zelfs de coronacrisis niets aan zal veranderen. Jochanan Eynikel, de filosoof van de werkgeversorganisatie Etion, schreef er een boek over.

Leven we om te werken of werken we om te leven? Het juiste antwoord is: allebei. In zijn boek Check-In houdt Jochanan Eynikel, de huisfilosoof van de werkgeversorganisatie Etion, een pleidooi voor meer betekenis en zingeving op de werkvloer.

Dat komt niet uit de lucht vallen. Vorig jaar wijzigde de invloedrijke Business Roundtable, met de CEO’s van Amerikaanse multinationals zoals Amazon, Apple en General Motors, haar missionstatement. De invloedrijke club nam afscheid van de zogenoemde Friedman-doctrine. Vrij vertaald maakt de oppermacht van de aandeelhouder plaats voor een engagement tegenover alle stakeholders.

Het is volgens Eynikel slechts een van de signalen dat maatschappelijk verantwoord ondernemen in de bedrijfswereld breed ingang vindt. “Als filosoof richt ik me bij Etion op ethische aspecten en de menselijke kant van de economie”, vertelt hij. “Bedrijven hechten almaar meer belang aan betekenis en zingeving. Dat behelst zowel de maatschappelijke invloed die ze hebben als de verwachting van hun klanten dat ze de geclaimde waarden waarmaken.”

Eén zwaluw maakt de lente nog niet. Een symbolische verklaring over duurzaam ondernemen is toch windowdressing?

JOCHANAN EYNIKEL. “De verklaring van de Business Roundtable staat niet alleen. De Financial Times pakte vorig jaar uit met een dossier dat het belang van purpose naast profit benadrukte. Ook Vlaamse bedrijven hanteren een missie en een hoger doel. Uit een onderzoek dat Etion een paar jaar geleden met Acerta opzette, bleek dat in Vlaanderen 80 procent van de bedrijven werkt op basis van waarden.

“Uiteraard kan je twijfels uiten bij sommige bedrijven die beweren betekenis te zoeken naast winst, maar zelfs als het bij dure woorden blijft, is dat interessant. Door het beeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen te hanteren, bevestigen bedrijven dat dat de norm is. Zelfs bedrijven die alleen maar zeggen dat ze duurzaam zijn, en zich daar in de praktijk niets van aantrekken, normaliseren het duurzaam ondernemen. Wie daartegen te hard zondigt, krijgt het deksel op de neus. Neem Volkswagen. Het schandaal van de sjoemelsoftware kostte dan misschien slechts een tijdelijke daling van de verkoop, maar de groep zag zich wel genoodzaakt van koers te veranderen. Nu is ze de grootste investeerder in elektrische mobiliteit. De invloed van de kritische samenleving op de bedrijfswereld is dus reëel.

“Een tweede element is het belang van zinvol werk voor de werknemers. Verschillende studies laten zien dat de vraag waarom we werken aan belang wint. Een inkomen verwerven staat nog altijd bovenaan als reden om te werken, maar zelfontplooiing en een baan die je graag doet, scoren daar maar net onder. En omgekeerd zijn er talrijke bevragingen waaruit blijkt dat mensen een fijne baan beschouwen als een van de belangrijkste onderdelen van een vervullend leven. Ze vinden dat zelfs belangrijker dan een goede relatie of kinderen.”

Moeten de bedrijfsleiders van die ondernemingen ook op zoek zijn naar zin in hun leven?

EYNIKEL. “Pionierende bedrijven zoals Torfs, Colruyt en Van de Velde vertrekken van waarden die het management ook persoonlijk belangrijk vindt. Maar het kan ook puur een verkoopargument zijn, bijvoorbeeld om talent aan te trekken. Mensen kiezen hun werk niet enkel voor het loon, maar ook om bij te dragen aan het grotere geheel.

“Je ziet bovendien dat jongere generaties in hun aankoopgedrag laten meespelen wat ze belangrijk vinden. Dat heeft commerciële gevolgen. De chocoladeproducent Tony’s Chocolonely is een bedrijf met een missie: een beter lot voor cacaoboeren. In enkele jaren groeide het uit tot de grootste chocoladefabrikant in Nederland. De bezieling van de bedrijfstop maakt dat het de rage overstijgt.

“Op een dieper niveau kan je een antwoord zoeken op de vraag of je verbonden bent met de missie van de organisatie waarvoor je werkt. In een groep ondernemers waar ik onlangs sprak, zaten twee mensen die bij hetzelfde bedrijf werken. Toen ze over elkaar spraken, was hun taalgebruik heel familiaal. Ze hadden niet eens door dat het familiale karakter van hun bedrijf was doorgedrongen in hun taalgebruik. Dat bedoel ik met mijn titel Check-In: het gaat niet om de woorden die aan de muur hangen, maar om een gevoel, om hoe de mensen die er werken hun baan ervaren. Doen wat je zegt: dat is de sleutel waarom mensen hun werk als zinvol ervaren.

“Ik werk dat in mijn boek uit tot de vier bouwstenen van zinvol werk. Het komt erop neer dat ik mezelf niet te veel hoef opzij te zetten voor mijn baan, dat ik zie hoe mijn werk bijdraagt aan een groter geheel, dat ik een plaats heb in de groep, en dat wat een organisatie nastreeft ook is geworteld in de waarden die ik belangrijk vind.”

Maar het primaire doel blijft winst maken?

EYNIKEL. “Dat blijft een noodzakelijke doelstelling, maar niet de voornaamste. Het onderzoek van Acerta toonde aan dat bedrijven tevreden klanten en tevreden werknemers het belangrijkst vinden. Daarna kwam duurzaam ondernemen en pas op de vierde plaats stond winst. Winst blijft dus belangrijk. Je moet kunnen ademen om te leven, maar daarom is ademen niet de zin van het leven.”

Hoe passen reorganisaties in zo’n betekeniszoekende context?

EYNIKEL. “Een waardegedreven onderneming onderscheidt zich niet omdat ze nooit moeilijke keuzes maakt, maar wel door bij die moeilijke keuzes moeite te doen om ze op een menselijk niveau te houden. Dat de werknemerstevredenheid bovenaan staat, betekent niet dat er nooit mensen zullen worden ontslagen. Voor zulke bedrijven is het niet voldoende dat een werknemer gewoon zijn werk uitvoert. Het is van belang dat die betrokken is en er plezier aan heeft.

“Mensen die hun werk graag doen, presteren ook beter. Al zou ik niet beweren dat waardegedreven ondernemingen per definitie meer winst maken. Bedrijven waar die waarden echt ingebakken zijn, durven daar ook voor te kiezen als dat minder winst oplevert. Dat maakt ze geloofwaardig. Ik denk dat bedrijven die echt kiezen voor hun waarden dat niet doen vanuit een economisch oogpunt. Uiteraard is het wel een factor. Een van de belangrijkste voorwaarden om je werknemers de kans geven zinvol werk uit te voeren, is dat je bedrijf blijft bestaan.”

De hegemonie van de aandeelhouders is dan toch niet afgelopen?

EYNIKEL. “Als de bedrijven van de Business Roundtable zeggen dat ze het anders zullen doen, wil dat allicht ook zeggen dat de aandeelhouders anders zijn gaan denken. Ik wil niet beweren dat die allemaal het licht hebben gezien, maar wel dat er een verandering aan de gang is. Als zelfs BlackRock (een Amerikaanse vermogensbeheerder, nvdr) beweert dat het de klimaatverandering niet links kan laten liggen, heeft dat veel te maken met het perspectief van de aandeelhouders.”

Of met een generatie klimaatjongeren, zoals Greta Thunberg?

EYNIKEL. “Jongeren willen altijd verandering. Dat is niet zo onderscheidend aan deze tijd. Het World Economic Forum verwijst in zijn nieuwe manifest wel expliciet naar Greta Thunberg. Dat Thunberg-effect is een teken dat we de stem van de jongere generaties niet meer kunnen negeren.

“Ik beweer niet dat bepaalde waarden aan populariteit winnen. Respect en samenwerking scoren al jaren hoog in onze onderzoeken naar bedrijfswaarden. Dat werknemers die waarden ook willen terugvinden in hun werk, dát is toegenomen.

“In 2013 schreef de Amerikaanse antropoloog David Graeber een provocerend artikel over bullshit jobs. Hij verwijst daarmee niet noodzakelijk naar banen die niets bijdragen, maar wel naar werk waarvan de persoon die het uitvoert vindt dat het niet zou moeten bestaan. Dat zijn dus ook goedbetaalde banen van mensen die rapporten schrijven die niemand leest.”

Wat moeten we onthouden uit uw boek?

EYNIKEL. “Dat zingeving niet zit in de grote verhalen die bedrijven over zichzelf vertellen, maar in de kleine verhalen die mensen over hun werk delen en in de dagelijkse keuzes die ze maken. Daar ligt het werkterrein voor ondernemingen die betekenis willen toevoegen aan hun verhaal: purpose is personal. Als het in het personeel verankerd zit, vertaalt het zich naar buiten. Dat zullen de klanten ook zien.

“Ik spreek in dat verband over het spirituele kapitaal van organisaties. Het spirituele kapitaal is het vermogen van bedrijven om hun activiteiten in een zingevend geheel te kaderen. Daarover spreken houdt het risico in te vervallen in zweverigheid. Daarom geef ik dat in mijn boek een filosofische onderbouw. Mensen ervaren zingeving als ze samenhang ervaren en voelen dat iets een hoger doel dient of een intrinsieke waarde heeft. Voor Friedrich Nietzsche was de mens de wil tot macht. Ik verwijs naar Viktor Frankl, die de mens als de wil tot betekenis ziet. Ook op het werk vinden we betekenis in het nastreven van een doel buiten onszelf. We zoeken meer dan alleen een inkomen.”

De coronacrisis vermindert de krapte op de arbeidsmarkt. Verkleint daardoor de behoefte aan betekenis op de werkvloer?

EYNIKEL. “Dat is nog koffiedik kijken. In onverdachte tijden versterkt de krapte op de arbeidsmarkt de behoefte aan betekenis. Aan de andere kant is betekenis op de werkvloer nooit zo voelbaar geweest als vandaag. Mensen die tijdelijk werkloos zijn, maar ook mensen die tijdelijk hun werk anders uitvoeren, merken allemaal dat de werkvloer ook andere aspecten van het leven betekenis geeft. Je werk is van belang voor het structureren van je tijd, voor het opbouwen van sociale contacten, voor je zelfbeeld. Al die facetten krijgen door de quarantaine veel moeilijker een betekenis.”