‘Een CEO mag geen alleenheerser zijn’

Met de regelmaat van een klok zijn er bedrijfsleiders die hun onderneming naar de afgrond sturen met dezelfde energie als waarmee ze die groot hebben gemaakt. Dieter Penninckx is de jongste in dat rijtje. Hoe kan een bedrijf zo’n ondergang vermijden?

In de opgang voor hun val sluiten sommige CEO’s megadeals, realiseren spectaculaire doorbraken en zetten hun sector op zijn kop. Een tomeloze ambitie kenmerkt ze allemaal. Dieter Penninckx droeg fier de totem ‘ambitieuze arend’. Jean-Marie Messier, die Compagnie Générale des Eaux ten gronde richtte, tekende wel eens met J6M, waarvan de middelste vier M’en stonden voor ‘ Moi-Même Maître du Monde’.

Die leiders – er zijn minder vrouwen die in die liga meespelen – worden charismatisch genoemd, omdat ze zo snel onvoorwaardelijke volgelingen krijgen. Dat is een typisch kenmerk van profeten, sekteleiders en influencers. Een expert als Michael Maccoby wijst erop dat de eisen die aan moderne leiders worden gesteld, vaak net de sterkte van narcisten zijn. Twee onderzoekers van Pennsylvania State University onderzochten narcisme bij het management van 105 bedrijven in de informaticasector. Er bleek een duidelijk verband tussen narcisme en de grootsheid van beslissingen: radicale veranderingen in het investeringspatroon, meer gedurfde overnames en meer extreme bedrijfsresultaten. Boeiend is dat narcisten graag gokken en daar vrij snel aan verslaafd raken. Ze hebben overdreven veel zelfvertrouwen, aanvaarden sneller risico’s en focussen sterk op de mogelijke beloning.

Suspension of disbelief

Die charismatische, al dan niet narcistische figuren zijn heel goed in waar ook Hollywood zo sterk in is: the willing suspension of disbelief. Het is alsof iedereen graag zijn kritische zin, zijn gezond verstand uitschakelt. Oplichters zoals Bernie Madoff en Jean-Pierre Van Rossem hielden dat soms heel lang vol en de bedragen die ze anderen ontfutselden, waren vaak ronduit duizelingwekkend. Toen het kaartenhuisje van Madoff instortte, bleek hij voor miljarden dollars gebakken lucht te hebben verkocht.

Mensen dwepen met sportfiguren, profeten uit lang vervlogen tijden, vechtersbazen, kunstenaars. Waarom zouden ze niet mogen dwepen met Elon Musk? Dwepen betekent dat je die helden volgt in wat het reality distortion field heet. De feiten en de boekhoudkundige gegevens hebben geen belang. Hun dromen, sterke verhalen en knappe visies zijn belangrijker. We zoeken graag het gezelschap van halfgoden op. Hun charisma, hun goddelijke genade straalt op ons af. Toen Steve Jobs John Sculley wilde overtuigen om het saaie Pepsi te verlaten, gebruikte hij het historische citaat: “Wil je echt voor de rest van je leven suikerwater verkopen? Of zoek je een kans om de wereld te veranderen?” En Sculley wist dat hij zich voor de rest van zijn leven zou afvragen wat hij gemist zou hebben.

Hoe kan een bedrijf vermijden dat de halfgeniale ondernemers met dezelfde energie het bedrijf ten gronde richten als waarmee ze het groot hebben gemaakt? Laten we eerst even kijken naar enkele andere grote namen, zoals Jack Welsch (General Electric), Bert Degraeve (VRT, Bekaert), Johnny Thijs (bpost, Ter Beke). Insiders kennen ongetwijfeld spitante verhalen over die mannen, maar ze structureerden, zorgden voor continuïteit en speelden nooit met de toekomst van hun bedrijf. Op de #metoo-schaal zou Welsch nu hoog scoren. Maar hij introduceerde Six Sigma om de kosten in een organisatie te verlagen, investeerde in managementopleidingen en werkte met heldere afspraken, waaraan ook hij zich ook zelf hield.

Zorg voor tegenwicht

Wat kunt u in concreto doen? Zorg voor tegenwicht. Alle heil begint bij een sterke, professionele raad van bestuur. Mensen die van niets of niemand onder de indruk zijn, die niet bang zijn om belangrijke mensen weer met hun voetjes op de grond te zetten. Ieder lid van de raad van bestuur, of minstens een significante meerderheid van die raad, moet volkomen onafhankelijk zijn van de halfgod. En iedereen moet goed beseffen welke verblindende mechanismen je in gang steekt, als ze allemaal tot aandeelhouder worden.

Die raad van bestuur moet, in nauw overleg met de revisor, eindeloos aandringen op heldere structuren. Hoe worden sleutelmedewerkers aangeworven? Heeft een onafhankelijk bureau hen gescreend? Hoe transparant werken de auditors? Of is de revisor blij dat hij zo’n prestigieuze klant heeft? Is er een heldere managementfilosofie die op papier staat? Wordt de CEO daar gezaghebbend op aangesproken? Of is dat heiligschennis? Is er een keiharde discipline om ongevallenpreventie, slechte kwaliteit, fraude en ICT-problemen te vermijden? Is er ook ruimte voor een tikkeltje bureaucratie? Want dat soort trage processen, gericht op preventie, zinvolle controle en competentie, irriteert de halfgod.

Je kunt dat ook omschrijven als een doorgedreven, meerogige controle. De charismaticus werkt liefst onder vier ogen, binnenskamers. Rechtstreeks, niet met gestructureerde nota’s en procedures, want een woord is een woord, nietwaar?

Vedettekok plus vakkok

Een mooi criterium is: is er een sterke nummer twee? Uit onderzoek bij Franse driesterrenrestaurants bleek dat een team met een vedettekok en een absolute vakkok de beste garantie is voor blijvend succes. Als je je macht wilt uitbreiden, weiger dan iemand in je buurt die je te gemakkelijk kan opvolgen, want je bent te snel vervangbaar. Maar als je een nummer één wilt beschermen tegen zichzelf, geef hem dan een technisch sterke nummer twee die niet bereid is zomaar alles te slikken. Hij moet meedromen met de grote baas, maar als de nummer twee zegt dat iets onhaalbaar is, moet de nummer één dat aanvaarden. Kan hij dat niet, dan moet de sterke man van de raad van bestuur ingrijpen.

Check zeker of de CEO een sterke persoonlijke vertrouwenspersoon heeft. Iemand die hem onder vier ogen kan tegenspreken, zonder dat hij zijn gezicht verliest. Iemand die hem kan afremmen, want aanmoedigen is meestal niet nodig. Ik moet opletten voor seksisme, maar de terecht altijd bewierookte sterke vrouw achter elke sterke man heeft al menig bedrijf van de ondergang gered door het ongeleide projectiel bij te sturen. Het kan heel eenzaam zijn aan de top. En die eenzaamheid is de diepste bron van alle ellende.