De lange weg van supermarkten naar duurzame productieketens: waar komt de cacao in die chocoladereep vandaan?

Belgische supermarkten doen nog te weinig om te garanderen dat mensenrechten niet geschonden worden in hun toeleveringsketens. Dat zegt de denktank Questionmark. Werk aan de winkel, want er komen wettelijke verplichtingen aan. Wat moet er nog gebeuren?

Hoe zeker durft u te zeggen dat u geen bijdrage levert aan kinderarbeid, slavernij of ontbossing? Wij alvast niet meer heel erg, na de bekendmaking van het rapport Superlijst Sociaal 2024 van de denktank Questionmark, Rikolto, Oxfam België en Fairtrade België. De conclusie daarvan was dat geen enkele supermarkt in België voldoende doet om mensenrechten in haar aanleveringsketens te beschermen. Zelfs Lidl, die als beste leerling van de klas uit het onderzoek kwam, kan onvoldoende garanderen dat er in zijn winkelrekken geen procucten liggen waarvoor mensen of de natuur uitgebuit werden. De studie landde in de retailsector als een wake-upcall. Die heeft nog maar enkele jaren om zich anders te organiseren.

Het is niet allemaal kommer en kwel. Zowel de onderzoekers als Rikolto benadrukken dat elke supermarkt sterke projecten heeft waarbij mensenrechten centraal staan. Maar die situeren zich vaak rond producten als chocolade of koffie. Geen enkele Belgische supermarkt hanteert een totaalaanpak voor al haar toeleveringsketens. Daardoor doen ze te weinig voor boeren in het Zuiden en voor gendergelijkheid en ze gingen amper langetermijnsengagementen aan met Europese boeren.

Het rapport heeft wel een grote zwakte, stellen alle retailers tijdens de bekendmaking. Het baseert zich niet op acties, maar op publicaties. Als er bijvoorbeeld niet officieel gerapporteerd werd over een samenwerking met Belgische boeren, werden daar geen punten voor uitgereikt. Toch sterkt Questionmark zich: “We kunnen alleen kijken naar wat supermarkten doen als ze daarover publiek publiceren. Transparant rapporteren is een onderdeel van duurzaam ondernemen.” Enkel door de positieve én de negatieve impact van een onderneming nauwgezet bij te houden, klinkt het, kun je evaluaties maken en ontdekken welke processen leiden tot wezenlijke veranderingen en welke niet.

Goed rapporteren over de toeleveringsketens is dus nodig, maar niet vanzelfsprekend. Al helemaal niet als het gaat over een supermarkt. Een gemiddeld filiaal biedt zo’n 30.000 artikelen aan, die vaak van over de hele wereld komen.

Zorgplichtwet

Toch hoort rapportering er binnenkort bij voor de grote retailers in België. Vanaf 2027 gaat de zorgplichtwet van kracht voor bedrijven die opereren op de Europese markt. Die verplicht ondernemingen met meer dan 1.000 werknemers en meer dan 450 miljoen euro omzet voorzorgsmaatregelen te nemen om hun toeleveringsketens te vrijwaren van schendingen van mensenrechten en milieuschade. Dat betekent dat een supermarkt die een chocoladereep in haar rekken legt, heel precies moet weten vanwaar die komt en moet kunnen bewijzen dat de winkel er alles aan heeft gedaan om in het hele maakproces – van West-Afrika tot België – wantoestanden uit te sluiten. Is er toch ontbost voor de productie van de cacao in die reep, dan kan de supermarkt daarvoor aansprakelijk gesteld worden. En dat voor al haar producten.

Om tegemoet te komen aan die eisen, is degelijke rapportage nodig. “Wij vertellen verhalend over onze projecten op de website, maar dat is niet genoeg”, leert Colruyt-duurzaamheidsmanager Astrid Van Parys, die zich tijdens de bekendmaking van Superlijst Sociaal 2024 stellig voorneemt meer in te zetten op rapportage. Veel van het werk is al geleverd, stelt ze, en dus zal de keten volgend jaar met relatief kleine inspanningen een compleet andere score kunnen neerschrijven.

Daarmee geeft de keten gevolg aan de aanbeveling van Questionmark om meer in te zetten op transparantie, bijvoorbeeld door het publiceren van leverancierslijsten met bijbehorende risicoanalyses. Dat stuit evenwel op heel wat weerwerk bij de supermarkten. “Wij zijn niet op zoek naar informatie die commercieel gevoelig is”, verklaart Charlotte Linnebank van Questionmark. “Sommigen vinden het lastig om zo’n lijst te delen, maar Lidl kan het wel en in sectoren zoals elektronica of metaal is het al gebruikelijk. Ook bij onze andere vragen naar transparantie begrijp ik de weerstand niet goed: wij hoeven geen prijzen te weten, maar wel in hoeverre supermarkten bijvoorbeeld boeren betrekken in de onderhandelingen.”

Klein assortiment

Daarnaast vraagt de denktank dat supermarkten hun boeren een leefbaar inkomen betalen en dat ze engagementen op lange termijn aangaan met Europese boeren. Het Nederlandse Crisp, sinds 2022 ook geland in België, bewijst dat dat niet onmogelijk is. De onlinesupermarkt (die niet werd opgenomen in het onderzoek) haalde mede door haar samenwerking met boeren een prestigieuze certificering als B-corp binnen. “Doordat we inzetten op een lokaal aanbod hebben we grip op onze keten en kennen we onze meer dan 800 leveranciers”, zegt Belgisch countrymanager Charlotte Van Loock. Tegen 2030 moet bovendien minstens 30 procent van de verkochte groenten en fruit in de webshop afkomstig zijn uit regeneratieve landbouw, een manier van voedsel telen die de natuur herstelt. “Boeren hebben zekerheid nodig om investeringen te doen in die nieuwe landbouwmethode. Om hen te helpen in die transitie, bieden wij afzetzekerheid. Wij zijn het toch al gewoon om flexibel mee te bewegen met de boer.”

Ook een klein assortiment wordt vaak genoemd als manier om sociaal verantwoord ondernemen makkelijker te maken. Sinds dit jaar kun je bij Lidl bijvoorbeeld enkel nog bananen kopen waarvoor de boer een leefbaar inkomen kreeg. Daardoor haalt de supermarkt de verantwoordelijkheid weg bij haar klanten, die niet altijd even geïnformeerd zijn. In de inperking van het aanbod schuilt – los van een gerust geweten – een groot voordeel voor de klant en de supermarkt, vertelt woordvoerder Isabelle Colbrandt. “Door te kiezen voor één soort product, profiteert Lidl sneller van schaalvoordelen en kunnen we goede prijsafspraken maken met leveranciers.” Zo hoeven eerlijke producten niet altijd een prijsstijging te betekenen voor de consument.

Toch zit de schrik er duidelijk in als het gaat over die laatste. “De consument moet die eerlijke prijzen wel willen betalen”, klinkt het twijfelend bij de retailers. Maar dat is echter argument om mistoestanden te gedogen, vindt Charlotte Linnebank van Questionmark: “De klant vraagt misschien wel goedkope producten, maar hij vraagt nooit om ontbossing of kinderarbeid. Elke supermarkt heeft de verantwoordelijkheid om haar assortiment onder de loep te nemen en daarin keuzes te maken.”

Daarbij kan de supermarkt misschien wel geholpen worden door nog een andere speler in het veld, vertelt Isabelle Colbrandt van Lidl. “Dit gaat niet alleen over de retailer, dit gaat over ons allemaal. Wij zijn maar de laatste schakel in een enorme keten. De overheid kan deze enorme opdracht makkelijker maken. Wat bijvoorbeeld als wij door eerlijke prijzen in de winkels volume verliezen? Dan verliezen we ook impact op het terrein. Is daar een beleidsantwoord op?”

Mainstream

Als Superlijst Sociaal 2024 iets blootlegde, is het wel dat er nog heel wat vragen op te lossen zijn voordat de zorgplichtwet over enkele jaren haar intrede doet en dat daarvoor geen handboek bestaat met pasklare antwoorden. Elke supermarkt heeft haar eigen manier van werken en legt haar eigen accenten. De uitdagingen waar de retail voor staat, zijn immens, maar een hoopgevende boodschap is dat elke supermarkt in België wel al de kennis in huis heeft om haar zorgplicht na te komen op projectniveau. “Dat moeten ze nu uit de niche trekken en mainstream maken”, aldus Linnebank. “Als een handvol grote retailers hun manier van werken aanpast, heeft dat een enorme impact op het hele voedselsysteem.”