Chris Peeters en Stefan Kapferer (Elia Group) over de Europese energiemarkt: ‘De elektriciteitssector is een voorloper in de decarbonisatie’

De hoogspanningsnetbeheerder Elia Group start het nieuwe jaar met een nieuwe bedrijfsstructuur, een nieuwe topman, 800 miljoen extra investeringen bij zijn Duitse dochter 50Hertz, en de ambitie om een leidende Europese netbeheerder te zijn. “De kernuitstap is een acuut en moeilijk kortetermijnprobleem, maar dat zal de energietransitie niet stoppen.”

Stefan Kapferer is een kleine maand in dienst, maar de nieuwe topman van 50Hertz Transmission, de Duitse dochter van Elia Group, maakt een stevige indruk. De voormalige topambtenaar werkte anderhalf jaar als vice-secretaris-generaal van de club van westerse landen OESO, en drieënhalf jaar voor het Bundesverband der Energie- und Wasserwirtschaft (BDEW), de Duitse sectorfederatie van energie- en waterbedrijven, voor hij in december naar 50Hertz overstapte. “Wij zijn een Europese groep van transmissiebeheerders, die ook echt Europees denkt. Dat is uniek, en nodig: de Green Deal van de Europese Commissie is geen nationaal project meer.”

Elia beheert 8505 kilometer hoogspanningslijnen in België, 50Hertz beheert 10.390 kilometer in het vroegere Oost-Duitsland en Hamburg. Toch verschillen de netten behoorlijk. Maar liefst 56,5 procent van de energie die in 2018 over het net van de Duitse dochter liep, kwam van hernieuwbare bronnen, vooral van windparken op zee. Tegen 2022 wordt dat 65 procent. In België waren de kernreactoren en gasgestookte centrales in 2018, ondanks de langdurige onbeschikbaarheid van sommige nucleaire eenheden, goed voor drie kwart van de productie.

Kapferer wordt ook lid van het directiecomité van Elia Group. Daarin zitten, naast CEO Chris Peeters, twee Belgen en twee Duitsers. Elia Group is de nieuw holding waaronder de twee transmissienetbeheerders vallen, naast de internationale dienstendochter Elia Grid International. “50Hertz was een rechtstreekse dochter van de Belgische hoogspanningsnetbeheerder. Daardoor dreigde gevaar voor kruissubsidies. De nieuwe structuur vermijdt dat.”

Wat zijn voor 50Hertz en Elia de grote uitdagingen?

STEFAN KAPFERER. “De Duitse regering heeft een klimaatpakket goedgekeurd, waardoor het aandeel van offshore en onshore windenergie fors stijgt en de kolencentrales worden uitgefaseerd. Wanneer dat precies gebeurt, is een politieke beslissing.”

CHRIS PEETERS. “De kolencentrales worden geleidelijk gesloten. Dat geeft ons meer tijd om onze netten voor te bereiden. Bovendien is het een vrij complex sociaal probleem voor de 30.000 arbeidsplaatsen in die centrales.

“Tegelijk leidt de verhoging van de doelstellingen ertoe dat we onze investeringsplannen in Duitsland de komende vijf jaar met een kwart zullen optrekken. Dat betekent een extra investering van 800 miljoen euro. Dat kan alleen als er een stabiel en aantrekkelijk investeringskader is. De financiering is niet zo’n goot probleem: we hebben dit jaar een kapitaalverhoging van 435 miljoen euro doorgevoerd, en merken dat er nog appetijt is op de kapitaalmarkt.”

Wat is de impact van de Green Deal van de Europese Commissie op uw investeringsplannen?

PEETERS. “We hebben de details van het plan nog niet uitgerekend. De doelstelling van 80 procent minder uitstoot van broeikasgassen wordt verhoogd naar klimaatneutraliteit tegen 2050, terwijl die laatste 20 procent veruit het moeilijkste is. De gevolgen zullen niet beperkt blijven tot onze sector alleen. We zullen stroom nodig hebben voor mobiliteit, verwarming en andere zaken.”

KAPFERER. “De uitdaging is een betrouwbare stroombevoorrading te garanderen, die toch betaalbaar blijft. Tegelijk verduurzamen we – weg van olie, kolen en nucleaire energie, naar meer wind en zon – terwijl we steeds meer elektriciteit verbruiken voor elektrische wagens, warmtepompen enzovoort. De elektriciteitssector is een van de voorlopers in de decarbonisatie: sinds 1990 verminderden we onze uitstoot van broeikasgassen met 40 procent. De transportsector is nog niet zo succesvol geweest.”

U heeft een nieuwe structuur uitgetekend. Waarom was die nodig?

PEETERS. “Met de nieuwe structuur reageren we op een vraag van de federale energieregulator, om kruissubsidies te vermijden. De CREG moest ook veel vragen stellen over wat in Duitsland gebeurde, terwijl dat niet haar taak is. Nu is het zuiverder: de Duitse en de Belgische regulator kunnen sneller en beter de activiteiten op hun grondgebied controleren.

“Daarnaast houden de financiële markten van transparantie en eenvoudige structuren. Het maakt het voor ons gemakkelijker om extra kapitaal op te halen, als dat nodig is.

“Ten slotte ben ik er ook van overtuigd dat je de lokale gevoeligheden op een markt moet kennen. Sommige uitdagingen zijn vergelijkbaar, zoals de digitalisering, maar zelfs daar zijn er nationale eigenheden. Daarom wilden we Stefan niet alleen als CEO van 50Hertz, maar ook in het directiecomité van Elia Group, waar hij rapporteert aan de raad van bestuur. Dat past in onze Europese koers.”

Onder Elia Group vallen nu twee hoogspanningsnetbeheerders. Is er plaats voor een derde? Het Nederlandse Tennet staat weigerachtig tegenover de investeringsbehoeften bij zijn Duitse dochter Tennet Duitsland.

PEETERS. “Er ligt niets concreet op tafel. Onze strategie is dat we een leidende speler willen zijn, niet per se de grootste. Uiteraard zullen we kijken naar niet-organische groei (overnames, nvdr), als die past in onze strategie en relevant is. Alleen zijn Elia en 50Hertz de nummers twaalf of dertien van Europa, samen zijn we het nummer vijf. Dan heb je een stem op Europees niveau. Samen met Tennet zijn we de enige die transnationaal denkt. Dat geeft ons inzichten van beide kanten.

“Neem de studie die we midden december publiceerden over manieren om het Europese energiesysteem klaar te maken voor de toekomst. Wat is het probleem? In het noorden van Duitsland wordt veel hernieuwbare energie geproduceerd, die naar het industriële zuiden moet. We bouwen daarvoor nieuwe hoogspanningslijnen, maar elektriciteit stroomt als water via de gemakkelijkste weg. Dat is soms via de netten van de buurlanden, de zogenoemde loop flows, waardoor die landen minder importcapaciteit hebben. Je kan dat gedeeltelijk vermijden door de elektriciteit te sturen, maar dat is duur. Duitsland betaalde daarvoor in 2018 alleen al 1,4 miljard euro. Daarom pleiten sommige buurlanden ervoor de Duitse markt op te splitsen in twee biedzones.”

KAPFERER. “Dat is onverteerbaar voor de Duitsers. In Beieren en het Ruhrgebied is veel industrie, maar worden de kerncentrales uitgefaseerd, waardoor een gebrek aan productiecapaciteit dreigt. Een opsplitsing zou betekenen dat de tarieven in het zuiden hoger liggen dan in het noorden. Dat is moeilijk, in een land dat nu al een van de hoogste elektriciteitstarieven in Europa heeft.”

PEETERS. “Wij wilden weten hoe je welvaart kan creëren met respect voor die gevoeligheden. Het gaat ook over de verdeling van de winsten van de Energiewende. Wij zien daarvoor twee hefbomen. De belangrijkste is het tijdig afwerken van de geplande nieuwe noord-zuidnetinfrastructuur in Duitsland. Lukt dat niet, dan kost dat jaarlijks 1 tot 1,5 miljard euro aan welvaartswinsten voor de maatschappij. De tweede is een verbeterde marktwerking, waarbij flexibiliteit centraal komt te staan om de beschikbare netinfrastructuur optimaler te gebruiken. Dat levert op Europees niveau 300 tot 400 miljoen euro per jaar op.”

Dat klinkt mooi, maar wat voelt de consument daarvan?

PEETERS. “Het is uiteraard een wiskundig model. Ik zeg niet dat het elektriciteitstarief daardoor zal verlagen. Het vergt ook aanzienlijke investeringen. Maar het zorgt er wel voor dat de energietransitie tegen lagere kosten kan gebeuren, en dat de netinfrastructuur beter wordt benut. Daardoor kunnen ook bedrijven uit België en Nederland meegenieten van de Energiewende. ”

KAPFERER. “Het grote publiek staat daar nog altijd achter, blijkt uit studies. Maar we moeten bekijken hoe we de elektriciteitsprijzen kunnen verlagen. De vraag naar stroom zal alleen maar stijgen: Duitsland wil bijvoorbeeld 10 miljoen elektrische wagens op de weg hebben tegen 2030.

“Ik denk dat de oplossing moet komen van het verschuiven van de belastingen. Meer belastingen op fossiele brandstoffen, minder op elektriciteit. Dat gebeurt met kleine stapjes in het begin, maar dat kan later worden versneld.”

PEETERS. “Ik maak me meer zorgen over een ander facet van het maatschappelijke draagvlak. Het net moet worden aangepast aan de behoeften van de consument. Dat vergt investeringen, zoals die in Ventilus (een project om de stroom van de nieuwe windparken op zee aan land te brengen, nvdr) en de Boucle-du-Hainaut (een nieuwe lijn tussen Avelgem en Courcelles, nvdr). Hoe sneller die operationeel zijn, hoe sneller ze welvaart zullen creëren. In Duitsland hebben we de Südwest-Kuppelleitung tussen Halle en Schweinfurt aangelegd. Die is in drie jaar terugbetaald door de daling van de kosten.

“Alleen botsen we dan op het nimby-syndroom: not in my backyard. Iedereen is voorstander, alleen niet in zijn of haar buurt. Daarom hebben we de steun van de overheid nodig, om duidelijk te maken dat een hoogspanningslijn niet de leukste infrastructuur is om in de buurt te hebben, maar dat ze wel nodig is voor een maatschappij die geen broeikasgassen meer wil uitstoten.”

Ik had verwacht dat u de sluiting van de kerncentrales als een groter probleem zou beschouwen.

PEETERS. “Dat is een transitieprobleem, waarover de regering zo snel mogelijk beslissingen moet nemen. Het is een acuut en moeilijk kortetermijnprobleem, maar dat zal de energietransitie niet stoppen.”

Intussen hebben we geen regering die daarvoor de knopen kan doorhakken.

PEETERS. “Ik observeer net als iedereen dat de wet op de kernuitstap dateert uit 2003, en dat er nog geen plan klaar is voor de sluiting van de kernreactoren. Ook het ondersteuningssysteem om nieuwe gascentrales te bouwen die de kernreactoren moeten vervangen, is niet klaar. Dat systeem opzetten is nog altijd mogelijk, maar de timing wordt zeer krap. Terwijl het politieke debat over die thema’s nog moet worden gevoerd. ‘Dat wordt een taak voor de volgende regering’, wordt dan gezegd, maar dat vergt nog extra tijd.”

KAPFERER. “In Duitsland gaan we de komende jaren 50 gigawatt (ongeveer dubbel zoveel als de productiecapaciteit van België, nvdr) aan kolen- en nucleaire centrales sluiten. Dit jaar verbruiken we al 20 procent minder kolen. Hernieuwbare energie is al goed voor 40 procent van de elektriciteitsmix, maar ook daar zullen extra investeringen nodig zijn om gascentrales te bouwen. Alleen is het niet makkelijk daarvoor investeerders te vinden, want die weten ook dat Europa tegen 2050 klimaatneutraal wil zijn, en dat de terugverdientijd van zo’n project dus wordt ingekort.”

In het Nederlandse Eemshaven willen Vattenfall, Gasunie en het Noorse Equinor een deel van de Magnum-centrale vanaf 2023 laten draaien op waterstof. Kan dat een oplossing zijn?

PEETERS. “Waterstof is te duur voor energie-opwekking. Wat ik verwacht, is dat het zal worden gebruikt in sectoren als chemie, staal, cement en aluminium. Als het er is, kan het worden ingezet in de strijd tegen de broeikasgassen.”

Als we tegen 2050 klimaatneutraal zijn, hoe ziet de elektriciteitssector er dan uit?

PEETERS. “In principe is dat een systeem met heel veel hernieuwbare energie, en enorm veel vraagsturing. Nu zitten particulieren ver af van de marktsignalen. U zet de wasmachine en de droogkast aan wanneer u wil, of de prijs hoog of laag is. Tegen 2050 zullen prijsprikkels realtime gebeuren, zodat u uw elektrische wagen zal opladen op momenten dat er veel hernieuwbare energie is. Ook industriële processen zullen zich in die richting aanpassen. Maar we zullen ook een systeem hebben dat constant in staat is bij import te switchen tussen wind uit de Ierse Zee, de Noordzee of de Baltische Zee.

“Het laatste en duurste probleem wordt de Dunkelflaute overwinnen, een periode zonder wind of zon. Zeker als er dan net een koudegolf is, wordt dat een harde noot om te kraken. De mensen zullen niet plotseling twee weken niet meer autorijden. Dan kan waterstof wél een rol spelen. Het is te duur voor stroomproductie, maar als het in die sectoren die ik noemde, wordt ingezet, kan dat de prijs drukken, waardoor het in zulke periodes wel rendabel wordt.”