‘Bedrijfsfraude herkennen voor het te laat is’

‘Creatief boekhouden is als rijden onder invloed. Het is riskant, maar de pakkans is klein.’ Dat zegt Jan Longeval, adjunct-professor aan de Vlerick Business School.

Bedrijven die hun cijfers willen opsmukken, cooking the books, gebruiken klassieke recepten. Wie de winst op korte termijn wil opkrikken, meestal met het oog op een imminente verkoop van het bedrijf, kan onverkochte voorraden leveren aan distributeurs en die boeken als verkopen. De onderneming kan klanten uitzonderlijke betalingsvoorwaarden toekennen, waardoor ze meer vooruitbestellen. Of ze vergeten onverkochte voorraden af te waarderen.

De onvermijdelijke terugval van de verkopen of de waarde van de voorraden op latere datum is dan voor rekening van de overnemer. Omdat de waardering van een bedrijf bij een overname doorgaans gebeurt op basis van operationele winstcijfers, kunnen sommige operationele kosten worden geboekt als uitzonderlijke kosten, wat de operationele winst kunstmatig verhoogt.

Die recepten bevinden zich in de schemerzone tussen creatief boekhouden en bedrijfsfraude. Sommige bedrijven beslissen daarom het risico maar te nemen. Het is onzeker of de manipulatie ontdekt wordt. En zelfs als de overnemer ze ontdekt, is het onzeker of er een proces komt. Een onbekend aantal overnemers verkiest de pil door te slikken, liever dan in een proces publiek te moeten toegeven dat ze hun huiswerk niet hebben gemaakt.

Creatief boekhouden is als rijden onder invloed. Het is riskant, maar de pakkans is klein en de boetes zijn doorgaans lager dan het gewin. Overnemers lopen weleens verloren in hun enthousiasme, zeker bij een vriendelijk bod. En wanneer je gebrand bent op een huwelijk, ga je de weerspannige partner toch niet te kritisch monsteren? Voor een buitenstaander, die anders dan de meeste overnemers geen toegang heeft tot bevoorrechte informatie, is het niet eenvoudig die praktijken op het spoor te komen.

Het loont niettemin de moeite de cijfers in het jaarverslag en de kleine lettertjes in hun toelichting uit te pluizen. Eén teken van creatief boekhouden is vaak een pars pro toto van een groter bedrog. Dat wordt het ‘kakkerlakfenomeen’ genoemd: zie je er één, dan heb je er tien andere niet gezien. Je kunt niet een beetje zwanger zijn. Ofwel wordt de boekhouding in zijn geheel correct gevoerd, ofwel is er een fundamenteel probleem.

Winstcijfers die steevast net boven de lat van de consensusverwachting van de beroepsanalisten uitkomen, zijn een alarmsignaal. Net als een forse portie immateriële activa op de balans, weliswaar meer in traditionele sectoren, zoals de farmaceutische, dan in hoogtechnologische. En ten slotte bedrijfsleiders met een te groot ego, wat kan leiden tot ondeugdelijk bestuur.

In meer extreme gevallen is er sprake van regelrecht bedrog. Denk maar aan Theranos, het voormalige Silicon Valley-troetelkind, dat voorloog dat het met de Edison-testmachine met één druppel bloed tal van aandoeningen kon opsporen. Het bedrijf werd in 2003 opgericht door Elizabeth Holmes, dochter van een voormalige Enron-manager, die, typerend voor succesvolle psychopaten, uitstekend kon liegen en bedriegen. Ze slaagde erin een opwindend verhaal over een wereldrevolutie in de gezondheidszorg te verkopen aan tal van prominenten, onder wie bestuurslid Henry Kissinger.

De fraude kwam in 2015 aan het licht, maar het is verbazend dat dit niet vroeger gebeurde. Er waren genoeg signalen dat er stront aan de knikker was. Ze imiteerde krampachtig Steve Jobs in kleding en presentatiestijl, sprak met een lachwekkend artificieel lage stem, die op onbewaakte momenten oversloeg in een piepstem. En ze keek haar gesprekspartners steevast staalhard in de ogen, net als Lance Armstrong deed. En wie iets kent van medische technologie, moest zich wel vragen stellen bij de capaciteit van de krakkemikkige Edison om wonderen te verrichten. Wie belegt, moet een scepticus zijn en kan sinds 8 september, als gevalstudie, het Theranos-proces volgen.