Zelfbeheersing bestaat niet

Bent u e van overtuigd dat uw gedrag gebaseerd is op redelijke overwegingen, analyses, kennis en kunnen? Ik denk dus ik ben? Dan leidt u zichzelf om de tuin. Emoties en gevoelens hebben minstens evenveel invloed op ons doen en laten. Volgens de gedragsbioloog Mark Nelissen (Universiteit Antwerpen) zijn het zelfs de eigenlijke roergangers van ons handelen.

Een moeilijk gegeven voor mensen die zichzelf als rationele wezens zien met voortdurende controle over hun gedrag. Een hardnekkige denkfout, ons ingelepeld door grote filosofen als Descartes. Hij omschreef de geest als een immateriële substantie die één en ondeelbaar is. Het ‘ik’ zou alleen uit het denken worden afgeleid. Deze zienswijze doet ons volgens Nelissen enorm veel onrecht aan. “Het reduceert ons tot een rekenende computer”, schrijft hij in zijn nieuwe boek De Breinmachine. Daarin doet de auteur op verhelderende wijze de darwinistische kijk op emoties en gevoelens uit de doeken, waarop hij zelf als wetenschapper voortbouwt. En hij niet alleen. De hoeveelheid wetenschappelijk onderzoek naar de biologische wortels van emoties en gevoelens groeit met de dag.

Gedragsbiologie is niet nieuw. Charles Darwin richtte er in 1872 al zeer specifiek zijn aandacht op met zijn boek The expression of emotions in man and animals. Die visie verdween ruim een eeuw onder het stof. Wetenschappers keken er zo’n beetje op neer. Mark Nelissen schrijft: “De afkeer van emoties en gevoelens in de wetenschappelijke wereld kan enerzijds verklaard worden door de onmeetbaarheid, maar anderzijds ook door de superrationele mentaliteit van onze samenleving. Mensen willen alles beredeneren, ze willen hun eigen doen en laten volledig sturen door hun ratio.” Gedragsbiologen denken daar het hunne over: ze weten dat de zogenaamde homo sapiens het op een poging tot zelfbeheersing houdt.

Emoties zijn zeer belangrijk in bijvoorbeeld onderhandelingen. Uit onderzoek blijkt dat wanneer je iemand van mening wil doen veranderen, het beter is om geen beroep te doen op argumenten, maar op zijn emoties. Hoeveel rechtszaken zijn niet beslecht doordat de advocaat of de openbare aanklager de emoties van de juryleden bespeelde, meer dan ze de harde feiten voor te leggen?

Volgens de darwinistische kijk zijn gevoelens het product van de evolutie, meer bepaald aanpassingen om de mens meer overlevingskansen te bieden. Een voorbeeld. Je loopt langs een bosweggetje en staat plots oog in oog met een slang, midden op de weg. Dat is de eerste keer dat je in zo’n situatie verzeild bent. Je kunt nu rationeel nadenken: welke soort slang is het? Is het een gifslang of een wurgslang? Leeft de slang? Naar waar kun je het best uitwijken: links, rechts of achteruit? Wanneer je na de rationele analyse tot de conclusie komt dat de situatie mogelijk levensbedreigend is en je beter kunt uitwijken, ben je in werkelijkheid al tien keer doodgebeten. Gelukkig ben je onmiddellijk teruggedeinsd omdat je meteen overmand werd door angst. Angst heeft de mens in de loop van de evolutie heel vaak geholpen om potentieel gevaarlijke situaties te overleven. De emotie is doorgaans veel krachtiger en belangrijker dan de ratio. Je kunt niet hard onderhandelen over een economische transactie als je juist je kind begraven hebt bijvoorbeeld. Evenmin heb je je gedrag onder controle als je tot over je oren verliefd bent.

De tijd dat neerbuigend gekeken werd naar die softe emoties is voorbij. Eindelijk wordt ernstig werk gemaakt van de studie van het menselijke gedrag. Boeiende tijden voor de wetenschap.

HOOFDREDACTEUR BODYTALK

Marleen.finoulst@bodytalk.be

DE BREINMACHINE. DE BIOLOGISCHE WORTELS VAN EMOTIES EN GEVOELENS, MARK NELISSEN, LANNOO 2008, ISBN 978-90-209-7622-9, 19,95 EURO, 296 BLADZIJDEN

Marleen Finoulst