“Wij zijn het die met de chaos moeten leven”

De Zimbabwaanse vakbonden hebben genoeg van de gevaarlijke fratsen van president Mugabe en zweren hem tegen Kerstmis buiten te krijgen. De bezetting van de blanke boerderijen dreigt de economie immers compleet te ontwrichten. Achter de schermen van de oppositie waart de geest van Mugabe’s voorganger rond: Ian Smith, premier van het toenmalige Rhodesië, mengt zich na een decennialange stilte in het politieke debat.

Harare (Zimbabwe).

De gewelddadige acties op het platteland, de intimidatie van de oppositie, de onrust die de economie van Zimbabwe ten gronde richt, “het ligt allemaal in het verlengde van de terroristische agitaties van de Mugabe-boys in de jaren zeventig,” vindt Ian Smith. “Maar de westerse diplomatie wilde dat niet geweten hebben.”

Dertig jaar geleden werd Smith door de Verenigde Naties verketterd als ‘een gevaar voor de wereldvrede.’ De rebelse premier van het toenmalige Rhodesië bestempelt diplomatie als ‘een eufemisme voor misleidend bedrog’, wat zowat de rode draad is in The Great Betrayal, zijn lijvige memoires over de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van (blank) Rhodesië in 1965 en over zijn verzet tegen Robert Mugabe, de turbulente president van Zimbabwe.

De internationale pers pinde hem vast op een beladen uitspraak: “Een zwart meerderheidsbewind? Nog in geen duizend jaar!” De journalisten hebben hem jaren later herontdekt: tientallen visitekaartjes liggen onder zijn salontafel. De Los Angeles Times, kranten uit Tokio, zelfs de Russische Pravda, merkt hij geamuseerd op. “Ze hopen een oude brompot te vinden die gretig zijn racistische gelijk spuit.” Terwijl hij de mediadrukte relativeert, plaatst Smith zijn verguisde oneliner tegen de achtergrond van een somber omslagverhaal waarmee The Economist in het voorjaar uitpakte. Het verhaal werd gepubliceerd op het moment dat Mugabe-aanhangers blanke boerderijen gingen bezetten.

” Africa, the hopeless continent, was hun titel. Maar Afrika is helemaal niet hopeloos. Our crime was that we resisted revolutionary political change. Good governance, waar de VN nu de mond van vol heeft, was precies waar het ons om te doen was: geen zwart bestuur gewoon wegens de huidskleur. The white tribe heeft immers evenveel rechten op deze grond als de Shona of de Matabele. De Smiths zijn hier al vijf generaties. Zuid-Rhodesië genoot trouwens sinds 1924 een dominion-status, vergelijkbaar met Nieuw-Zeeland; we waren dus geen Britse kolonie. Maar de Britten wilden een zwarte regering, punt uit. Of het land achteraf in elkaar zakte, was not their business. Dat namen we niet, in geen duizend jaar! Wel een bekwaam, degelijk bestuur, door zwarte én blanke Rhodesiërs. Zo stond het in onze grondwet. Rhodesië kende geen apartheid. Blank en zwart leefden naast elkaar, jawel, want gescheiden door verschillende culturele achtergronden. Maar we streefden ernaar die sociaal-culturele kloof te overbruggen. Zoiets kun je niet uitleggen aan Europese politici met een koloniaal schuldcomplex.”

Smith is een man van het verleden, maar zijn schaduw hangt nog over Zimbabwe. Hij is nu 81 en was 55 jaar actief in de politiek van wat achtereenvolgens Zuid-Rhodesië, Rhodesië en Zimbabwe heette. Door zijn rechtlijnigheid dwingt Ian Smith tot op vandaag bij vriend en vijand respect af. Terwijl president Robert Mugabe zich in Zimbabwe House verschuilt achter metershoge muren met prikkeldraad en gewapende militairen, ontvangt Smith in een bescheiden huis. Het ademt een sfeer uit die even Brits is als de thee die hij zelf serveert, ondanks zijn afkeer van de Britten. Het is een van de weinige overtuigingen die hij met Mugabe deelt.

Drie historische persoonlijkheden kerfden uit dit stukje zuidelijk Afrika een land: Cecil John Rhodes in 1898, Ian Douglas Smith in 1965 en Robert Mugabe in 1980. Een land met een eigen vlag en een VN-zetel, maar is het ook een natie? Want als hij ‘Rhodesië’ zegt, bedoelt hij vooral de 250.000 (nu 70.000) blanken.

IAN SMITH. “De crisis in Afrika is een crisis van de moderniteit. Wat was Rhodesië anders dan het samenbrengen van twee van de meest uiteenlopende beschavingen: een hoogtechnologische westerse met een Afrikaanse plukeconomie. Het zou beter geweest zijn als men ons meer tijd had gegund om our blacks op een moderne staatsinrichting voor te bereiden. Want is dat niet wat men de kolonies verwijt: een overhaaste machtsoverdracht, die dramatische gevolgen had en waarvoor subsahariaans Afrika een zware prijs betaalt? Rhodesië was niet klaar voor een zwart meerderheidsbewind, evenmin als Belgisch Congo in 1960.”

TRENDS. Een zwart bewind was onvermijdelijk. De internationale context van de Koude Oorlog en de druk van de ongebonden, al onafhankelijke landen, duwden in die richting.

SMITH. “Britse parlementsleden die ons na 1965 bezochten, verklaarden dat ‘het Rhodesisch model’ een voorbeeld was voor de rest van Afrika. Ze zagen hier scholen en ziekenhuizen, fabrieken en een geweldige infrastructuur functioneren die blank en zwart ten goede kwamen. Terwijl dat elders in Afrika in elkaar zakte. Maar nauwelijks terug in Londen vertelden ze precies het omgekeerde en stemden ze, inderdaad onder druk van de Commonwealth, voor een boycot tegen Rhodesië. De verklaring achteraf was, dat hun kiezers niet wakker lagen van Rhodesië. Maar ook vandaag liggen de kiezers in Europa of Amerika niet wakker van wat er in Afrika gebeurt. Ze hebben andere, zeer terechte bekommernissen, zoals de olieprijs of hun toekomstige pensioen. Prima, maar dat ze dan ophouden Afrika hún oplossingen door de strot te duwen. Temeer omdat het Westen de complexiteit van Afrika niet begrijpt.

Het resultaat is chaos waar wij, Afrikanen, mee moeten voortleven. Ten gronde gebruikt de westerse diplomatie Afrika alleen in functie van de eigen politieke agenda’s en economische belangen. De Afrikanen beginnen die tweeslachtigheid te doorzien en proberen hun problemen daarom meer onderling op te lossen.”

TRENDS. Een interne regeling was ook mogelijk voor Rhodesië. In uw memoires schrijft u trouwens dat de zwarte leiders oprechter waren dan uw westerse gesprekspartners.

SMITH. “Ja, maar zo eenvoudig lag het niet. We voerden gesprekken met de stamhoofden en de nationalisten, maar ze werden gechanteerd door terroristen die met communistische steun vanuit de buurlanden opereerden. Omdat ze met alle middelen – zelfs brandbommen – onder druk werden gezet, konden die zwarte leiders niet openlijk aan een vergelijk werken. We zaten in een onmogelijke situatie, die werd doorkruist door westerse politici die geen snars begrepen van wat hier aan de hand was. En zij die het wel begrepen, hadden de moed niet om ervoor op te komen. De zwarte parlementsleden waren weliswaar beperkt in aantal – wie opgenomen wilde worden in het parlement, moest een bepaald inkomensniveau halen – maar dat evolueerde snel. In die jaren hadden we immers de snelst groeiende economie ter wereld. China en de Aziatische Tijgers sliepen nog. Ondanks de westerse boycot haalden we 10%; dat was beter dan Israël.”

TRENDS. Mugabe bouwde na 1980 meer scholen voor de zwarten dan onder uw leiderschap.

SMITH. “Ja, maar het peil is dramatisch gezakt. Er zijn geen boeken, geen schoolbanken, soms zelfs geen leraren. Wat schiet je daarmee op? Wij hadden performante scholen. In Rhodesië was het opleidingsniveau voor zwarten beter dan elders in Afrika, maar niet voor álle zwarten. Een van de zestien zwarte parlementsleden vroeg me waarom niet alle zwarte Rhodesiërs recht hadden op hetzelfde hoogstaande onderwijs als de blanken? Welnu, dat zou de hele landsbegroting opgeslorpt hebben. Toch is het een historisch feit dat Rhodesië tweemaal meer aan onderwijs en gezondheid voor de zwarten uitgaf dan om het even welke Britse kolonie in Afrika. Om de eenvoudige reden dat wij, blanke Rhodesiërs en onze kinderen, met onze zwarte buren verder moesten leven. We zijn versneld scholen gaan bouwen, maar de vrijheidsstrijders van Mugabe staken ze in brand. Ouders en leraren werden door de terroristen geïntimideerd om hun kinderen niet naar de scholen van Ian Smith te brengen. Dezelfde methodes worden sinds februari op het platteland gebruikt om de oppositie te intimideren.”

TRENDS. De herverdeling van landbouwgronden en de chaos die ontstaat, is een erfenis van het Ian Smith-regime.

SMITH. “We hebben het Britse systeem uit 1923 geërfd. Ze werkten met drie categorieën: een derde waren tribale gronden; een derde was bestemd voor commerciële, blanke boerderijen en ten slotte waren er nationale, publieke gronden. De grote farms waren nodig om de bevolking te voeden. Toen de eerste blanken eind vorige eeuw aankwamen, leefden hier 250.000 zwarten. Toen ik in 1949 in het parlement kwam, waren ze met vijf miljoen en werd meer ‘nationale grond’ aan de zwarten toegewezen. Nu zijn ze met 14 miljoen en het is dus normaal dat ze nog meer land opeisen. Er is echter nog 2 miljoen hectare goede grond beschikbaar. Mugabe kan die zo meteen uitdelen. Bovendien zijn de commerciële boeren bereid 1 miljoen hectare af te staan. Maar als Mugabe daarop zou ingaan, is hij zijn belangrijkste politieke wapen kwijt.

“Landherverdeling is niet de uitdaging waar Zimbabwe voor staat. De echte problemen zijn de stijgende werkloosheid, een dalende industriële output, de instorting van het toerisme. Voeg daarbij een overheidstekort dat naar 20% van het bruto nationaal product neigt, een aanmodderende mijnindustrie en nu een verlamde landbouwsector. De agrarische hervorming die wordt doorgedrukt, leidt tot de ontmanteling van een zeer intensieve en productieve landbouw, die broodnodige buitenlandse deviezen oplevert. Die landbouw vervangen door kleinschalige boerderijtjes, die vooral op zelfvoorziening zijn gericht, is een ramp. Terwijl onder Mugabe’s bewind het per capita-inkomen al met een derde is gedaald. Sinds 1992 zijn 400.000 hectare vooral naar handlangers gegaan; elders werden mensen zonder kennis van zaken op landerijen gedumpt, wat een ecologische ramp dreigt te worden omdat bossen er lukraak worden omgekapt ( nvdr – ook Smiths boerderij wordt door war veterans bezet; zie Trends, 7 september 2000, blz. 40).”

TRENDS. Klopt het dat u een politieke comeback overweegt?

SMITH. “Nee, ik wil best advies geven, maar dan vanuit de achtergrond. De Movement for Democratic Change(MDC) is de sterkste oppositiepartij, maar ik heb geen rechtstreeks contact met de MDC-leiders. Om ze niet in verlegenheid te brengen, want ik ben ‘die verschrikkelijke blanke racist’, zie je? Deze mensen kunnen blanke en zwarte Zimbabwanen samenbrengen, zoals Nelson Mandela in Zuid-Afrika verzoening heeft gebracht. Mandela is een great chap.”

TRENDS. Zijn opvolger, Thabo Mbeki, wordt verweten dat hij Mugabe niet veroordeelt.

SMITH. “Ik heb begrip voor Mbeki’s houding. Hij staat onder druk van de extremisten in Zuid-Afrika. Ook van gewone zwarten die hem kwalijk nemen dat hij te voorzichtig is met de blanken. Ze roepen hem toe: waarom geef je ons niet meer van hun rijkdom? Dat is de zware taak waarmee ook wij werden geconfronteerd. En hoe begin je daaraan? Stapsgewijs, want anders slacht je de kip met de gouden eieren: een goed draaiende economie.”

TRENDS. U prijst Mandela – ooit ook een ‘terrorist’ – om zijn verzoenende rol in Zuid-Afrika. Robert Mugabe deed aanvankelijk hetzelfde, ondanks de bloedige vrijheidsstrijd.

SMITH. “In Zuid-Afrika heerste apartheid. Mugabe’s troepen daarentegen waren terroristen; hoe omschrijf je anders bendes die hun eigen mensen afslachtten? Dat waren geen vrijheidsstrijders! Maar inderdaad, de dag van zijn verkiezingsoverwinning in 1980 bedankte Mugabe me omdat hij ‘het juweel van Afrika’ erfde. Hij prees Ian Smith zelfs openlijk op televisie en vroeg me om advies. Tot hij anderhalf jaar later plots afkondigde dat Zimbabwe een marxistische partijstaat zou worden. Ik kon mijn oren niet geloven want dat was ongrondwettelijk. Ik zei dat ik hem voortaan in het publiek zou bestrijden. Tot op die dag had ik zijn beleid nooit in het openbaar bekritiseerd. Sindsdien hebben we elkaar nooit meer gesproken. We kregen een eenpartijstaat, een gemuilkorfde pers, nationalisaties van grote bedrijven en banken, en een beducht repressieapparaat, net als in de rest van Afrika.”

TRENDS. Hoe ziet u de toekomst van Zimbabwe?

SMITH. “Wegens zijn solide economische fundamenten blijft dit land een baken, hoewel de infrastructuur en de overheidsdiensten niet meer zijn wat ze waren. Onze farmers zijn performanter dan de boeren in Zuid-Afrika. Het rechtssysteem is nog steeds onpartijdig. Maar de huidige verwarring mag niet blijven duren. Ze schrikt investeerders af. Van de 300.000 afgestudeerden in het hoger onderwijs, vindt slechts 10% een baan. Het leger werklozen zwelt aan, en dus ook de criminaliteit. Hopelijk kan de oppositie dit wanbeleid stoppen. Maar de vernieuwing zal vooral vanuit Mugabe’s Zanu-PF-partij zelf komen. Er zitten daar knappe koppen, we hebben enkele ministers die de economie op het rechte pad willen houden.”

TRENDS. Maar wanneer de minister van Binnenlandse Zaken ingrijpt tegen illegale bezetters van blanke boerderijen, wordt hij door het Zanu-PF-bureau teruggefloten.

SMITH. “Mijn bronnen zeggen mij dat de helft van het politbureau Mugabe duidelijk heeft gemaakt dat het tijd is om te vertrekken. Het zal nog wat tijd vergen om the old man, op z’n Afrikaans, waardig uit te rangeren. Hij kan met pensioen naar Congo, waar hij in het geld zwemt, ten koste van de Zimbabwaanse staatskas.”

TRENDS. Gelooft u in de Lusaka-verdragen, die vrede zouden moeten brengen in Congo en Centraal-Afrika?

SMITH. “Er is geen beter voorbeeld van misleidende diplomatie. Want waarom zou Laurent Kabila de tak afzagen waarop hij zit? En welk belang zouden Eduardo Dos Santos van Angola en Paul Kagame van Rwanda bij een staakt-het-vuren hebben? Nog los van de lucratieve deals en persoonlijke belangen, zou vrede in Congo de aandacht naar Angola en Rwanda verleggen, waar ze zich op een dictatoriale manier aan de macht vastklampen en elke oppositie de kop indrukken.”

TRENDS. Waarom falen de zwarte elites in Afrika zo dramatisch? Waarom slagen ze er niet in Zuidoost-Azië achterna te gaan?

SMITH. “Zo is Afrika.”

TRENDS. Is dat niet wat goedkoop?

SMITH. “Wel, de enige uitweg is een stapsgewijze evolutie, waar ze zelf aan moeten werken. Als je sneller wil gaan, creëer je alleen meer problemen. Ze sleuren de koloniale erfenis mee, en ze maken er gretig gebruik van om alles wat misloopt daaraan te wijten. Ze zullen er op eigen kracht moeten uitkomen. Zonder misleidende interventies van het Westen.”

TRENDS. Sommigen gewagen van een herkolonisatie van Afrika. De befaamde Keniaanse afrikanist Ali Mazrui pleit voor VN- trusteeships in uiteenvallende staten als Sierra Leone en Congo.

SMITH. “Als ik over straat loop, zeggen zwarte mensen: nice to see you, mister Smith, kun je Mugabe niet uitleggen hoe hij de economie moet besturen? Maar de geschiedenis terugdraaien is zinloos. Neen, we moeten our good black people kansen geven, die mensen stimuleren. Al zal het nog een hele tijd duren vooraleer de haaien verdwenen zijn.”

ERIK BRUYLAND