We houden niet van het toeval

Mijn kleinzoon Raven (vier) is sinds enkele weken in de ban van het ganzenspel. Vlaanderen was dan weer in de ban van de Allerslimste Mens. Raven beseft nog altijd niet dat het resultaat van zijn tactisch bordspel zuiver een kwestie van geluk is. Elke overwinning is voor hem een overwinning van doorzicht, focus en volharding. Elke nederlaag is een totaalnederlaag, een onaanvaardbaar falen. In zijn universum is het woord toeval nog niet doorgedrongen.

Bij de commentaren op de Allerslimste Mens kreeg ik vaak de indruk dat het woord toeval ook in dat universum niet was doorgedrongen. Dat kandidaten in vorige afleveringen elfmaal na elkaar wonnen en er nu vanaf de eerste ronde uitgespeeld werden, leek meer een kwestie van gebrek aan focus dan van domme pech.

Je hebt vrouw Fortuna nodig bij je studies (niet al te veel), je carrière (al veel meer), je gezondheid (veel meer dan je hoopt), beleggingen (heel veel), bij succes in de politiek, het bedrijfsleven, ja zelfs in de wetenschap. Gebeurden er niet heel veel grote ontdekkingen gewoon ‘door toevallige omstandigheden’? Men zocht A en vond B.

Maar het toeval, het fatum, de schikgodinnen, ze horen er allemaal niet meer mij. We lijken wel communisten, waar de planeconomie alle economische en sociale onzekerheid moest wegnemen. Toeval past niet in het wereldbeeld van mijn kleinzoon, het past ook niet bij politieke of economische commentaren, in gezondheidsrubrieken, in sportcommentaar. Als verantwoordelijke burgers hebben we dat liever zo. Het is beter dat we denken dat bij gezondheid, ondernemen of sport toeval maar heel weinig meespeelt, want anders zouden we onvoldoende inspanningen leveren, zouden we veel te passief afwachten. Er is echter meer. We zijn ook blind voor de rol van het toeval, we zien veel te veel oorzaken die er niet zijn, patronen die enkel in onze fantasie bestaan. Raven, tv-kijkers, beleggers, beursanalisten zien patronen die er echt niet zijn. We zien liever sterrenbeelden dan chaos aan het firmament.

Iedereen kent Pavlov en de conditionering: bel rinkelt – beloning/straf -reactie. Na een tijdje krijg je gewoon bel rinkelt – reactie. De bruine omslag met het venstertje geeft al een angstreactie nog vooraleer we hem geopend hebben. Dat voorspellende karakter zit zelfs in individuele hersencellen, die al ‘vuren’ nog voor de beloning is gegeven. Het enige wat die neuronen nodig hebben, is een patroon, een voorspelling. Zonder het vermogen patronen te herkennen, geen leerprocessen van het type ‘schaduw valt over mij, maken dat ik weg ben’. Ons brein zoekt dus overal en altijd patronen, op het belachelijke af. Horoscopen, bijgeloof, de Grote Beer, technische analyse van steeds maar schommelende beurskoersen.

Je kunt echter wel de voetsporen van het toeval identificeren. Het toeval kent patronen die statistici eindeloos hebben geanalyseerd en waarvan onderzoekers bij herhaling hebben aangetoond dat we die gewoon niet zien. Het toeval is geen leuk patroon om je gedrag op af te stemmen. We geloven liever in de heilzame werking van homeopathie, in de weerstandslijnen van technische beursanalyse, in de wijze woorden van allerlei goeroes, waarzeggers, profeten dan in de haast onverdraagbare waarheid ‘het is toeval’. Als iemand als enige een ramp overleeft, zie je vaak dat die persoon psychisch ten onder gaat aan de vraag ‘waarom juist ik’? Het is dan eenvoudiger te antwoorden ‘omdat God dat zo wil’ dan ‘door stom toeval’. Als uw bedrijf stormenderhand de markt verovert, is het veel eenvoudiger te stellen dat door focus, energie en teamwork uw benadering wel moest lukken. Vreemd genoeg zeggen heel wat personen die nog niet weten dat ze zullen mislukken ook dat ze een sterke focus hebben, veel energie en dat hun team goed aan elkaar hangt. Het is pas als de mislukking zichtbaar wordt, dat ze focus verliezen, futloos worden en ten onder gaan aan interne conflicten. Het verschil tussen slagen en niet slagen ligt uiteraard ook bij focus, volharding en samenwerking, maar al even vaak in kleine details, niet te voorspellen reacties, vreemde omstandigheden. Dat laatste niet willen zien, is communistisch denken.

MARC BUELENS

We geloven liever in homeopathie, in de weerstands-lijnen van technische beursanalyse, in de wijze woorden van allerlei goeroes, waarzeggers, profeten dan in de haast onverdraagbare waarheid ‘het is toeval’.