‘VRIJHEID EN MARKTVRIJHEID ZIJN TOTAAL VERSCHILLENDE DINGEN’

Filosofie is niet iets abstracts, je kunt de inzichten van denkers gebruiken in je dagelijkse leven, zegt de Nederlandse filosoof Jan Drost. Om ethische keuzes te maken bijvoorbeeld. “Ik spreek weleens met mensen die proberen duurzaam te ondernemen, en niet alleen omdat het leuk verkoopt.”

Jan Drost is een Nederlandse filosoof. Van soepel schrijven over taaie onderwerpen heeft hij zijn handelsmerk gemaakt, helemaal in de lijn van de Brit Alain de Botton. In zijn boek ‘Denken helpt’ bekijkt hij de grote levensvragen door de bril van grote wijsgeren: drie uit de oudheid (Epicurus, Seneca en Aristoteles), een zeventiende-eeuwer (de Hollander Spinoza) en twee Fransen uit de twintigste eeuw, Jean-Paul Sartre en Michel Foucault. Denken helpt, maar waarbij dan wel?

“Denken helpt om de centrale vraag van het boek helder te zien: wat is geluk? Het helpt ook meteen om het tegendeel van die vraag te onderzoeken: wat is ongeluk? Er bestaan veel soorten ongeluk. Het is zoals Tolstoj zegt: alle ongelukkige gezinnen zijn ongelukkig op hun geheel eigen wijze. Maar wat alle vormen van ongeluk gemeen hebben, is een gevoel van machteloosheid. Denken kan helpen om dat gevoel aan te pakken. In de zes hoofdstukken van het boek stel ik zes manieren voor, aan de hand van zes filosofen. Elke keer ga ik na: als je diens denkbril opzet, wat betekent dat voor je kijk op geluk, op zingeving, op verdriet en angst, liefde en relaties?”

Waarom hebt u juist die filosofen bijeengebracht?

JAN DROST. “Als je ze in een rijtje zet, krijg je een heel palet dat gaat van ‘we zijn gedetermineerd en alles ligt vast’ tot ‘je bent vrij en alles is mogelijk’. Het leken mij ook heel herkenbare levensvisies. Niet alleen om je aan te spiegelen, maar ook om te begrijpen hoe anderen denken. Iedereen kent in zijn omgeving wel iemand die in het leven staat à la Sartre of Seneca.”

U besteedt telkens veel aandacht aan de ethische dimensie. Maar wie ethisch leeft, is niet automatisch gelukkig.

DROST. “Dat hangt er maar van af wat je onder geluk verstaat. Is het iets wat je overkomt en waar je verder niets aan kunt doen, zoals in ‘geluk hebben’? Of is het een innerlijk welbevinden, een tijdelijk fijn gevoel? Het mooie met de Griekse filosofen is dat zij het veel ruimer zien. Ze vragen zich af wat een gelukt leven is. Bij Aristoteles bijvoorbeeld omvat het goede leven ook je medemensen en de wereld om je heen. Voor de Grieken kun je niet gelukkig leven als je niet ook ethisch leeft.”

U loopt in uw boek hoog op met Sartre. Volgens hem zijn we in alle omstandigheden vrij en verantwoordelijk voor wat we doen. Maar wat met alle onderzoek dat zegt dat biochemische en neurologische processen ons handelen sturen? Hoe kun je daar als filosoof tegen opboksen?

DROST. “Onze tijd kan wel wat Sartre gebruiken, denk ik zo. De afgelopen twee jaar zit ik vaak in debatten met hersenwetenschappers. Het publiek en ik zijn dan best geïntimideerd door al die hersenscans en fantastische onderzoekingen. Maar de grote redeneerfout die ik daar tegenkom, is dat zij menen dat hun perspectief geen perspectief is, maar een objectieve kijk. Terwijl het in de wetenschap altijd gaat om interpretaties van meetresultaten, nooit om zekerheden. Dat kun je zien doordat in de wetenschapsgeschiedenis dingen telkens weer werden weerlegd. Maar als ik zoiets opwerp in een gesprek, zit men je glazig aan te kijken met een blik van: ‘Jij hebt een mening, ik heb de waarheid’.”

Het doet ook geen recht aan onze beleving. Als je de bevindingen uit hersenonderzoek consequent doortrekt, moet je je partner en je kinderen beschouwen als bekabelde robotten. Dat doet niemand. Hoop ik.

DROST. “Daar ben ik niet zo zeker van. Er is een interview met de dochter van Dick Swaab, een bekende Nederlandse hersenonderzoeker, waarin ze zegt dat ze het af en toe koud krijgt van de klinische blik van haar vader. Heeft ze het over de liefde voor haar zoontje, dan zit opa haar een beetje raar aan te staren. Je kunt het vergelijken met iemand aan wie je wilt vertellen over een prachtige reis door Europa, en die zegt: ja, laat dat geklets maar, er zat benzine in de motor en jullie ademden, de rest is een illusie. Ik wil niet psychologiseren wat iemand ertoe drijft om zo te zijn, maar er lopen wel degelijk zulke mensen rond.”

Over consequent doortrekken gesproken. Als de mens vrij is, moet die vrijheid dan ook sociaaleconomisch worden gevrijwaard?

DROST. “Bedoel je daarmee de marktwerking vrij laten spelen? Ik vind de menselijke vrijheid en de marktvrijheid totaal verschillende dingen, maar helaas worden die met elkaar verward. Volgen we Sartre, dan gaat vrijheid onverbrekelijk samen met een loodzware verantwoordelijkheid voor alles wat je doet. Niemand kan de gevolgen van een keuze van zich afschuiven, en zeker niet naar zoiets abstracts als ‘de markt’ of ‘het systeem’.

“Als je in die lijn zaken wilt doen, dan zou je verdomd zeker willen weten of jouw product niet door kleine kindjes in de derde wereld wordt gemaakt, of dat het met gifstoffen de aarde verziekt. Dat is het nu net: we zijn dol op vrijheid, maar nemen de verantwoordelijkheid er liever niet bij. Gelukkig zie ik ook een tegenbeweging. Ik spreek weleens met mensen die proberen duurzaam te ondernemen, en niet alleen omdat het leuk verkoopt.”

Een boek lezen over filosofie is één ding, die inzichten toepassen in het dagelijkse leven is iets anders. Hoe doe je dat?

DROST. “Veel praktische filosofie gaat ervan uit dat je tegen een probleem aanloopt en dan gaat kijken of je een nuttig inzicht kunt plukken uit wat je gelezen hebt. Dat kan prettig zijn. Je staat in de supermarkt in de traagste rij en dan herinner je je iets van Seneca — ‘leer los te laten’, zoiets.

“Maar voor mijn boek heb ik een andere weg gekozen. Als ik nu eens niet vanuit de dagelijkse leefwereld vertrek, dacht ik, maar meteen start met de allergrootste vraag: in wat voor wereld leef ik? Leef ik in Gods schepping, of in een zinloos, koud universum, of in een gedetermineerd, causaal heelal? Als je je daar een idee van vormt — en daar kun je een heel leven mee bezig zijn, en waarom niet eigenlijk? — dan denk ik dat heel wat praktische beslissingen een betekenisvolle context krijgen.

“Als je bijvoorbeeld à la Aristoteles beseft hoe je elkaar nodig hebt om vrij te kunnen zijn, kan ik me voorstellen dat je bepaalde keuzes anders maakt. Dat je denkt: nu doe ik alsof ik helemaal alleen op de wereld ben. Mijn houding deugt gewoonweg niet.”

Laten we het concreet maken. Aan kinderen beginnen of aan je carrière werken. Is er een filosofisch raamwerk waarbinnen je die keuze bewuster kunt maken?

DROST. “Ik heb weleens aan sit down philosophy gedaan — naar analogie met stand-upcomedy. Ik had dan korte gesprekken met mensen in een biechtstoel. Dan krijg je dat soort vragen. Ik herinner me nog het verscheurende verhaal van een man met een hoge functie in de bankwereld die zich geen deel meer voelde van een betekenisvol geheel, maar er nog wel in meedraaide. ‘Ik wil helemaal niet doen wat alleen goed voor mij is’, zei hij nog.

“Ik ga die man niet vertellen wat hij moet doen, de keuze blijft aan hem. Maar als je mijn boek leest en ziet dat er verschillende mogelijkheden zijn om zulke knelpunten te benaderen, kan dat heel bevrijdend werken.”

Toch is het bij dat soort problemen dat mensen van filosofie een uitkomst verwachten.

DROST. “Je moet het onderscheid maken tussen een dilemma en een probleem. Een probleem los je op door de beste oplossing te zoeken. In een dilemma besef je: wat ik ook kies, ik verlies wat ik niet kies. Ik spreek zo veel mensen die heel veel energie verspillen aan spijt over wat ze niet hebben gekozen, aan een alternatieve versie van zichzelf die niet eens bestaat. We moeten ons realiseren dat verlies onvermijdelijk is als je tussen twee evenwaardige keuzes staat.”

Is dat niet veeleer common sense dan filosofie?

DROST. “Gek genoeg niet, nee. Common sense of ‘gezond verstand’ zijn ideeën die je intuïtief vanzelfsprekend vindt, omdat ze verzonken cultuurgoed zijn. Ik heb het gevoel dat het idee dat keuzes maken pijn doet, stilaan naar de rand van de common sense wordt gedrongen. Mensen denken vandaag echt dat ze alles kunnen krijgen, dat het volmaakte geluk in ieders vermogen ligt. Niet of-of, maar èn-èn-èn. Maar de realiteit werkt niet zo. Welnu, door je te fixeren op wat je niet kunt krijgen of niet gekozen hebt, kun je nodeloos veel energie verspillen.”

Socrates dacht dat, als mensen weten wat het juiste is, ze het ook automatisch zouden doen. Terwijl we rondom ons overal het tegendeel zien: mensen weten wat het juiste is, maar vertikken het ernaar te handelen. Is dat niet een immens maatschappelijk probleem?

DROST. “Ik heb lang gerookt. Inmiddels ben ik twaalf jaar gestopt, na veel mislukte pogingen. Ken je Mark Twains uitspraak: ‘Stoppen met roken is makkelijk, ik heb het wel duizend keer gedaan?’ Wel, dat was ik. Ik wachtte, vergeefs, op het moment dat het vanzelf zou lukken. De Grieken kenden het begrip wilszwakte niet, en dat was wellicht een wat beperkt mensbeeld. Interessant genoeg gaan campagnes tegen roken er nog altijd van uit dat juiste informatie volstaat om gedrag te veranderen. Maar soms weet je wel iets op een oppervlakkig niveau, maar heb je die kennis niet echt in je opgenomen.”

Dat is een moeilijk begrip: iets weten en het niet écht weten.

DROST. “Daar leek het wel op, in mijn ervaring met dat stoppen met roken. Je zou kunnen zeggen, met de Franse filosoof Michel Foucault, dat we leven in een maatschappij waarin het aantrekkelijk wordt gemaakt niet te handelen naar je eigen goede inzicht. Conformeren wordt zó makkelijk gemaakt. Er is moed nodig om aan de slag te gaan met kennis die je hebt opgedaan.”

Jan Drost, Denken helpt, De Bezige Bij, 320 blz., 19,90 euro (ook verkrijgbaar als e-book).

FILIP HUYSEGEMS

“We zijn dol op vrijheid, maar we nemen de verantwoordelijkheid er liever niet bij”

“In de wetenschap gaat het altijd om interpretaties van meetresultaten, nooit om zekerheden”

“We leven in een maatschappij waarin het aantrekkelijk wordt gemaakt niet te handelen naar je eigen goede inzicht”