VOER VOOR TERMIETEN?

Oorzaken van het verval.

In 1960 telde Congo 380 geneesheren op een bevolking van 13 miljoen inwoners. Veertig jaar later zijn er 800 geneesheren op een bevolking van 50 miljoen.

Waarom sprong Congo, ondanks vrij solide economische funderingen uit 1960, niet als een Afrikaanse leeuw overeind? Het antwoord ligt gedeeltelijk in de bovenstaande cijfers vervat, want er was bij de 380 dokters van 1960 niet één Congolees. Nochtans ziet Mafikiri Tsongo, onderzoeker aan het Institut du Développement van de Belgische universiteit UCL, – behalve dit soort klassieke verklaringen (zie kader: Implosie) – dieperliggende oorzaken voor het voortdurende verval van Afrika, meer bepaald de manier waarop de elites omgaan met macht.

Mafikiri: “De eerste generatie van de elite bestond uit zwarte blanken met een januskop: enerzijds een blank gezicht dat gericht was naar de blanken – wat hen in 1960 en gedurende vele jaren internationale legitimiteit bezorgde; anderzijds een zwart gelaat voor binnenlands gebruik – wat hen een minimale binnenlandse legitimiteit gaf, maar het Congolese volk telde in de ogen van de zwarte blanken nauwelijks mee. De oudere elite leerde van het koloniale model dat macht vooral een kwestie was van onderdrukking en de volgende generatie nam die zienswijze over. Bovendien moest je – om er in hogere kringen bij te horen – je gedragen als een kloon van de chef. Men zegt nogal makkelijk dat machtsmisbruik door de chef in de Afrikaanse traditie ingebakken zit. Niets is minder waar, want de traditionele chefs werden verkozen bij consensus en desnoods afgezet. De cultuurschok, waarin de post-koloniale elites terechtkwamen, verlamde echter het ontwikkelingsproces. Tot op vandaag. Zo is het democratische discours bestemd om het Westen te behagen, niet voor het volk. Ook president Kabila beloofde aanvankelijk de democratie, maar dat veranderde snel zodra hij op de troon van Mobutu zat. Waarom? Omwille van het concept van de macht. Ten eerste, toen Mobutu in 1990 de éénpartijstaat ophief, vroegen de machthebbers zich af waarom hij zo gek was dat te doen. Er was immers geen serieuze belager of ernstige tegenstand. Wie de macht heeft, laat die niet vrijwillig los. Ten tweede, de chef wordt snel gegijzeld door zijn omgeving. Mobutu verloor zijn macht al in 1974. Bij de zaïrianisering, want nadat de baronnen van het regime zichzelf hadden bediend, had Mobutu niets meer om te verdelen. Vanaf dan werd hij steeds meer de gevangene van die machtskliek. Men heeft dat in het Westen nooit begrepen. Ten derde, er is voor de machthebbers ook geen veilige aftocht geregeld. En omwille van die onzekerheid blijven zij zo lang mogelijk bovenop de koek zitten. Controle over de koek is cruciaal om – in een context van algehele schaarste – de weinige rijkdom te kunnen verdelen onder de achterban.”

Het cliëntelisme als politiek instrument wordt beschreven in Africa Works, disorder as political instrument, van Patrick Chabal en Jean-Pascal Daloz. Mobutu kon in zijn glorietijd (1965-1974) de fenomenale economische machine die Congo/Zaïre toen nog was aanwenden om zijn macht te vestigen. Maar de staat werd van binnenin opgevreten zoals termieten dat doen: nagenoeg onzichtbaar, tot het uitgeholde geraamte vanzelf instort. “Men slokt de koek liever op, zonder hem te vergroten. Want hoe meer meeëters, hoe moeilijker het wordt om de koek stevig omkneld te houden,” zegt Mafikiri. Hoewel hij de originele analyses in Africa Works grotendeels bijtreedt, vult hij ze aan: “Nu de koek, in Congo en elders in Afrika, zo goed als op is, breekt het uur van de waarheid aan voor de massa. De verhouding tussen elite en basis kantelt: het volk roept nu de politici, die niets meer te verdelen hebben, op het matje. Dat is democratie van onderuit! Politici die het volk blijven negeren, worden afgestraft. De basis organiseert zich vanuit een ontluikende middenklasse. Leraren en ambtenaren die geen loon meer ontvangen van de overheid en kleine handelaren verwerven meer beslissingsmacht. Die ontwikkeling is in Congo al tien jaar bezig. De oorlog in Oost-Congo heeft dit proces ernstig ondermijnd. Kabila heeft deze evolutie niet gezien – het Westen overigens evenmin – omdat hij gedurende dertig jaar in het buitenland verbleef. Niettemin zal hij zich moeten aanpassen of verdwijnen. Althans als het Westen de interne dynamiek niet komt verstoren.”

Erik Bruyland