Reinaard de vos als businessgoeroe

In een hoofdartikel van enkele weken geleden had Trends-hoofdredacteur Piet Depuydt het over een boek dat hem was toegestuurd door een Vlaams topadvocaat. Het boek beschrijft hoe zelfs ‘integere’ bedrijfsleiders soms bezwijken onder de druk van bestuurders, analisten en beleggers en allerlei trucs gebruiken om de verwachtingen toch maar in te lossen. Iedereen die een beetje met het bedrijfsleven vertrouwd is, zal beamen dat de realiteit nu en dan een beetje wordt geholpen. Het hoort er dus blijkbaar bij, zoals doping bij topsport.

Maar wat er tegenwoordig aan het licht komt, tart toch elke verbeelding. In te veel gevallen gaat het om heuse plundering van bedrijfsactiva of om aperte fraude die door de hoogste bedrijfsleiding en door gereputeerde revisoren met bedrieglijk opzet werd georganiseerd. Hebben de opeenvolgende fraudegevallen in het verleden dan niet gezorgd voor een degelijke handhaving van de zakelijke orde? Een fraudeur stoot toch op ethische verontwaardiging, wetten en regels, revisoren en auditors, analisten en journalisten, kortom op ‘negatieve feedback’ alom?

Niet dus. De reactie aan beide zijden van de oceaan is er nu een van vervolging, ethisch reveil, nog meer normen, wetten en middelen voor toezichthouders allerhande, onafhankelijkheid voor analisten en zelfkritiek van journalisten. Prima, zo gaat de wereld tenminste niet verder achteruit.

Maar zal dat alles de goegemeente voorgoed behoeden voor bedrog? Ik heb moeite met het naïeve mensbeeld dat in de aanpak vaak wordt gehanteerd. Samen met het geloof in de zondeval lijkt ook een nuchter wantrouwen in de mensensoort verdwenen. Misschien is de mens als ‘beeld en gelijkenis’ intrinsiek wel goed, maar in zaken en beleggen kun je er beter van uitgaan dat ‘homo homini lupus’, dat de mens een wolf is voor zijn naaste.

Meesterlijke slechtheid. En om in de dierenwereld te blijven, waarom is de Vlaamse Reinaard de vos in de opeenvolgende versies sinds de dertiende eeuw uitgegroeid tot een ‘archetypische’ klassieker? Is het niet al zeven eeuwen een heel herkenbaar verhaal van een succesrijke bedrieger en zijn deerniswekkende slachtoffers? U herinnert zich vast dat de Waaslandse oplichter Reinaard de vos Bruin de beer, die geilde op honing, in een boomkloof lokte, waardoor Bruin beide oren en zijn klauwen verloor.

Ieder weldenkend mens zal Gaia bij dit dierenleed roepen. Maar tegelijk vind je de schavuit best sympathiek. Vooral de manier waarop Reinaard in een ware apotheose van bedrog koning Nobel met liefst drie meesterlijke verzinsels in de maling neemt. Reinaard overtuigt Nobel ervan dat er tegen hem werd gecomplotteerd. Bruin de Beer had het op Nobels troon gemunt. Medestanders, waaronder Reinaards beste vrienden en zijn eigen vader, zouden worden overtuigd met ‘alomkopend geld’ uit de schat van koning Ermerik. Reinaard wijst de hebzuchtige koning ook de vindplaats van de schat aan. De schat mee ophalen kan Reinaard jammer genoeg niet, want hij moet, Sire, dringend op bedevaart… U ziet het: There is nothing wrong with being smart.

Voor wat hoort wat. Zo overleeft Reinaard, ten koste van zelfs zijn beste vrienden. “Wees gewaarschuwd dat je nauwelijks kunt rekenen op de biologische aard van de mens als je, zoals ik, een maatschappij wilt opbouwen waarin individuen edelmoedig en onbaatzuchtig samenwerken,” schreef de Britse bioloog Richard Dawkins in de inleiding bij The Selfish Gene (1989). De mens is een geheel van volstrekt zelfzuchtige genen, stelt Dawkins. Maar als een bundel genen zoals een mens uitsluitend bezig is met zijn eigen overleving, waarom wordt er dan toch zoveel samengewerkt? Welnu, samenwerking biedt soms meer overlevingskansen dan eng zelfzuchtig gedrag. Maar om samen te werken moet je wel op anderen kunnen rekenen. Voor wat hoort wat. Dat lukt echter niet altijd, en bedrog bedreigt constant elke samenwerking.

Dawkins en de Amerikaanse politoloog Robert Axelrod hebben deze stelling uitgewerkt in het zogenaamde iterated prisoner’s dilemma. In dat dilemma (a) winnen beide gevangenen als ze samenwerken, (b) verliezen ze beiden als ze niet samenwerken, (c) verliest de gevangene die eenzijdig bereid is tot samenwerking, terwijl de grootste winst gaat naar de tegenpartij die dan niet samenwerkt. Naïviteit wordt dus bestraft, samenwerking en vooral eenzijdig bedrog worden beloond. Wanneer je dat proces met een lang tijdsperspectief voortdurend herhaalt, kun je nagaan welke strategieën best werken. De lik-op-stuk-strategie blijkt dan een goed resultaat op te leveren.

De vele mogelijke strategiecombinaties met verschillende tijdsperspectieven en deelnemers worden natuurlijk al snel een enorm complex verhaal. Zo kan het bijvoorbeeld een tijdje duren voordat je in de gaten hebt dat je bedrogen werd. Veel bedrijfsleiders die nu voor de rechter staan, zou je zonder biechten de communie hebben gegeven. Als de vos de passie preekt, doet hij dat vaak meesterlijk.

J.M. Smith hield gelijkaardige havik-duifsimulaties. Daaruit blijkt dat haviken het uitstekend doen in een populatie die overwegend de onschuldige duif speelt – goedgelovig samenwerkt dus. Maar de opbrengst van het havikgedrag daalt naarmate er meer haviken opduiken. Haviken hebben er dan belang bij zich (weer) als duiven te gaan gedragen. En die fase treden we nu in. Heel belangrijk is daarin het tijdsperspectief. Iedereen zal geneigd zijn te bedriegen als de kans groot is dat hij nooit van hetzelfde laken een pak krijgt. De stoelendans moet blijven duren. En bedrog moet gestraft, lik op stuk.

Het vertrouwen in het samenwerkingsspel kan nu nog wel even uitblijven. Het wantrouwen zit diep. Maar we gaan straks wel opnieuw aandelen van elkaar kopen. In de hoop dat een ‘greater fool’ er later meer voor betaalt. Tot de vossen weer een plaag worden.

Paul Huybrechts [{ssquf}]

De auteur was twaalf jaar bedrijfsleider en is nu zelfstandig journalist en mediaconsultant.

De sluwe Reinaard wist het al: ‘There is nothing wrong with being smart.’