De mix van stijgende temperaturen en meer natuurrampen is ideaal voor de verspreiding van de malariamug in Afrika. Het continent probeert zich te wapenen.
Zuidelijk Afrika kampt met een malaria-uitbraak. Landen als Botswana, Eswatini, Namibië en Zimbabwe hebben te maken met de ziekte, die jaarlijks wereldwijd 600.000 mensen doodt. Vooral Zimbabwe is zwaar getroffen. In juli waren er bijna vier keer zoveel gevallen en meer dan zes keer zoveel doden als in dezelfde periode in 2024.
Het kan een voorbode zijn van nog erger. Verwacht wordt dat de opwarming van de aarde de strijd tegen malaria zal bemoeilijken, met vooral veel schade in Afrika. Tegen 2050 zullen 1,3 miljard Afrikanen wonen in gebieden waar de ziekte door de klimaatverandering moeilijker uit te roeien zal zijn dan nu, voorspelt de ngo Malaria Atlas Project (MAP). De organisatie schat dat veranderende weerpatronen 550.000 extra malariadoden zullen veroorzaken tussen 2030 en 2049, tenzij de inspanningen om malaria onder controle te krijgen verbeteren, (zie kaart).
Muskietennetten
Het probleem is niet eenvoudig. Warmer weer kan het malariaseizoen langer maken en de levenscyclus van de mug versnellen. Zwaardere regens kunnen ervoor zorgen dat rivieren buiten hun oevers treden en broedplaatsen voor muggenlarven worden. De klimaatverandering zal de last van malaria herverdelen en verplaatsen naar gebieden waar mensen minder natuurlijke weerstand hebben. Er is ook een positieve kant: sommige gebieden zullen te warm worden voor de muggen, waaronder delen van de Sahel. Maar zulke regio’s zijn dunbevolkt.
Een van de redenen voor de recente stijging in Zimbabwe is dat muskietennetten onvoldoende gebruikt worden. De toenemende hitte kan mensen nog terughoudender maken om ze te gebruiken. “Stel dat je een zwangere vrouw bent die in een warme hut slaapt”, zegt Alastair Robb van de Wereldgezondheidsorganisatie. “Er is je verteld dat je een net moet gebruiken dat behandeld is met insecticiden. Dat is al niet oncomfortabel, en dan gaat de temperatuur ook nog eens omhoog. Veel mensen stoppen er dan mee.”
De grootste bedreiging komt misschien wel van natuurrampen, die door de klimaatverandering steeds vaker en heviger voorkomen. Neem de overstromingen die Mozambique troffen in december 2024. Ongeveer 70.000 huizen werden verwoest; 500.000 mensen werden getroffen. Als het water zich terugtrekt, blijven stilstaande poelen en plassen achter – ideale plaatsen voor muggen om zich voort te planten.
Als de larven volgroeid zijn, vinden ze slachtoffers die niet langer in met insecticide besproeide huizen kunnen schuilen, omdat die zijn vernield, en die niet naar een kliniek kunnen gaan als ze ziek worden, omdat de wegen onder water staan. MAP voorspelt dat 90 procent van de extra malariadoden als gevolg van klimaatverandering te wijten zal zijn aan extreem weer, vooral door overstromingen. Rekening houdend met zowel de geleidelijke opwarming als natuurrampen, wordt verwacht dat slechts één Afrikaans land, Niger, tegen 2050 minder malariadoden zal hebben.
Sterilisatie
De landen proberen zich aan te passen. Zuid-Afrika heeft veel minder malariagevallen dan Mozambique, dankzij het koelere, drogere klimaat en tientallen jaren van goed georganiseerde muggenbestrijding. In 2023 had Mozambique ruwweg 9 miljoen malariagevallen; Zuid-Afrika slechts 5.000. De klimaatverandering kan delen van Zuid-Afrika warmer, natter en vriendelijker voor insecten maken. Omdat de lonen er relatief hoog zijn, trekt het land arbeidsmigranten aan uit buurlanden met meer malaria, zoals Mozambique. Zij kunnen de parasiet meebrengen.
Daarom wordt in het grensstadje Manguzi elke minibus uit Mozambique aangeklampt door een bloedtestverkoper. Jonge mannen en vrouwen met een brede glimlach bieden een gratis malariascreening aan. Elke reiziger die de parasiet in zijn bloed heeft, krijgt gratis medicijnen. Zelfs de geïnfecteerden zijn vrij om verder te reizen, met pillen op zak die het moeilijker maken om de parasiet door te geven. Dat is veel effectiever dan mensen in quarantaine te plaatsen. Zuid-Afrika heeft bijna 5.000 kilometer landsgrenzen die migranten gemakkelijk onopgemerkt kunnen oversteken.
De klimaatverandering zal de last van malaria herverdelen en verplaatsen naar gebieden waar mensen minder natuurlijke weerstand hebben.
Een andere mogelijke verdediging is het steriliseren van mannelijke muggen. In een laboratorium in Johannesburg worden ze bestraald met gammastralen om hun sperma onvruchtbaar te maken, voordat ze in de natuur worden losgelaten. Ze paren met vrouwtjes, die vervolgens eitjes leggen die nooit uitkomen, legt Power Tshikae uit, een entomoloog in KwaZulu-Natal, een Zuid-Afrikaanse provincie die grenst aan Mozambique. Zijn team plaatst potten van klei waar muggen graag in rusten in de buurt van vee en controleert hoeveel muggen ze aantrekken. Het doel is het aantal laag te houden, zelfs nu de klimaatverandering het gebied muggenvriendelijker maakt.
In landen waar malaria diepgeworteld is en waarschijnlijk zal verergeren, is vaccinatie een andere veelbelovende aanpak. Er zijn twee nieuwe vaccins beschikbaar, die allebei ruwweg de helft van de gevallen bij kinderen jonger dan vijf jaar voorkomen. Proeven met één vaccin in Ghana, Kenia en Malawi toonden een daling van 13 procent in de algehele kindersterfte. Kinderen krijgen de prik nu in meer dan twintig landen.
Een betere voorbereiding op extreme weersomstandigheden is ook essentieel. In overstromingsgevoelige gebieden moeten voorraden malariamedicijnen en muskietennetten op grotere schaal worden verspreid voordat een ramp toeslaat, zodat dorpelingen niet worden afgesneden van voorraden, zelfs als ze worden overspoeld. Wereldwijd worden inspanningen gedaan om malariamedicijnen hittebestendiger te maken.
Een andere uitdaging is het samenbrengen van klimaat- en malariagegevens, zodat beleidsmakers kunnen zien hoe het een het ander beïnvloedt. TDR, een door de Verenigde Naties gesteund programma, werkt samen met ministeries van Volksgezondheid in Senegal en Nigeria om in kaart te brengen hoe uitbraken verschuiven met het weer. De integratie van klimaatgegevens in malariamodellen zou die nauwkeuriger moeten maken, zodat landen zich kunnen voorbereiden op uitbraken.Malaria is niet alleen dodelijk. Het maakt mensen ook armer. Koortsige werknemers zijn minder productief. Zieke kinderen leren minder op school. En als kinderen naar een kliniek gebracht moeten worden, is het de moeder die “99,9 procent van de tijd” laat vallen waar ze mee bezig is, zegt Michael Adekunle Charles van de Roll Back Malaria-beweging. Uit een recent onderzoek bleek dat een daling van 10 procent in malaria-incidentie gepaard ging met een stijging van het inkomen per persoon van bijna 0,3 procent. “Als we in staat zijn malaria terug te dringen, zal er uiteindelijk meer geld zijn dat gebruikt kan worden voor ontwikkeling”, zegt Charles.
