Zet u schrap voor de turbulente jaren twintig: economische schokken worden intenser, langer en talrijker

Een jaar geleden viel Rusland Oekraïne binnen. In deze reeks onderzoekt Trends hoe de wereld sindsdien is veranderd. De Grote Rust is voorbij. Sinds het midden van de jaren tachtig blonk de westerse economie uit in saaiheid, maar de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis die er het gevolg van is, kondigen een turbulent decennium aan. De rustbrengers van weleer hebben baan geruimd voor onruststokers die de boel nog lang dreigen op te schudden.

“We staan wellicht voor turbulente economische jaren. De toenemende onzekerheid zal wegen op de bedrijfsinvesteringen en de groei, zeker als ze lang aansleept”, zegt Erik Buyst, professor economie aan de KU Leuven. “Politici belanden wellicht voor lange tijd in een minder gunstige omgeving. De economische schokken zullen groter en hardnekkiger zijn. Ze zullen ook vaker voorkomen”, zei ECB-directeur Isabel Schnabel afgelopen zomer op de vergadering van de centrale bankiers in Jackson Hole.

De relatieve rust maakt plaats voor toenemende turbulentie, omdat de krachten die de westerse economie decennialang stabiliseerden, wegebben. Denk aan de beschikbaarheid van relatief goedkope energie en relatief goedkope arbeidskrachten, die de inflatie laag en de groei stabiel hielden. De lage inflatie gaf op haar beurt de centrale banken de kans om een crisis te verdrinken in een soepel geldbeleid. En sloeg een pandemie toe, dan haalden de overheden de portefeuille boven om alles en iedereen te beschermen. Kortom: de economische rust was evenveel een kwestie van geluk als van kunde.

De rustbrengers zijn onruststokers geworden. Energie en arbeid zijn duur geworden. De centrale bankiers brengen niet langer rust, maar moeten recessies organiseren om de inflatie te temmen. Politici kunnen niet meer royaal met geld strooien, gezien de schuldenberg waarop ze zitten. Ook op het geopolitieke toneel beloven onrustzaaiers als Vladimir Poetin voor een turbulent decennium te zorgen. Het vredesdividend is ingeruild voor een oorlogsbelasting, wat meer inflatie en minder groei impliceert. Daarnaast eist de klimaatverandering een steeds grotere rol op. Extreme weersomstandigheden zullen steeds vaker voor een lagere stand van de conjunctuurbarometer zorgen. De Great Moderation, gekenmerkt door gestage groei en lage inflatie, lijkt voorbij (zie grafieken De relatieve rust is voorbij). Zoveel turbulentie dreigt ook in het hoofd van de consument en de kiezer te kruipen (zie kader Fons Van Dyck: ‘Mentale winter is op komst’).

Onruststoker 1 Schaarse en dure energie

De voorbije decennia bleef energie relatief vlot beschikbaar en goedkoop. De stijgende vraag werd doorgaans opgevangen zonder al te brutale prijsstijgingen. Het energieaanbod lijkt die flexibiliteit kwijt te zijn. Een zware energiecrisis raasde over ons continent toen Poetin de aardgaskraan richting Europa grotendeels dichtdraaide. Een pittige inflatiegolf en een sputterende economie waren ons deel. Een herhaling daarvan is bijna onvermijdelijk als de energietoevoer opnieuw stropt.

De voorlopig zachte winter en de toevoer van Amerikaans lng zorgden voor een tijdelijke ontspanning op de aardgasmarkten, maar Europa kan het Russische aardgas nog niet structureel vervangen. “Het is niet omdat de prijzen gedaald zijn, dat we uit de zorgen zijn. Hoe zal Poetin reageren als het Westen zwaardere wapens naar Oekraïne stuurt? Ik sluit aanslagen op onze energie-infrastructuur niet uit. Intussen worden we heel afhankelijk van de wereldwijde lng-infrastructuur. Daarmee mag niets mis gaan”, zegt Erik Buyst.

De voorbije jaren is er, onder druk van de klimaattransitie, ook relatief weinig geïnvesteerd in fossiele brandstoffen. Dat kan zich wreken als de wereldwijde vraag aantrekt. “De energietransitie en de oorlog zullen fossiele brandstoffen lange tijd schaarser en duurder maken, op een ogenblik dat hernieuwbare energie de rol van stabiele energieleverancier nog niet kan overnemen. Bij schaarste zal Europa de vraag naar energie op een pijnlijke manier moeten verminderen”, zegt Isabel Schnabel.

Europa trekt voluit de kaart van hernieuwbare energie, wat op lange termijn onze energiebevoorrading klimaatvriendelijker, onafhankelijker en mogelijk zelfs goedkoper maakt, maar die transitie kost veel tijd en geld. “Energie zal in Europa nog lang duurder blijven dan in de Verenigde Staten. Dat is vooral slecht nieuws voor onze energie-intensieve bedrijven en industrie. Er dreigt een sluipende de-industrialisering. Bedrijven zullen elders nieuwe capaciteit bouwen. Dat leidt tot een langzame erosie van onze industrie en tot nieuwe concurrentie”, zegt Erik Buyst.

Onruststoker 2 Schaarse en dure arbeid

Inflatie was lang de grote verstotene in een globale economie. “Dankzij de economische liberalisering vanaf de jaren tachtig werd de helft van de wereldbevolking ingeschakeld in de globale economie. Het arbeidsaanbod werd zo royaal en de productiecapaciteit zo groot, dat zelfs periodes met een sterke vraag er maar sporadisch in slaagden opwaartse druk op de lonen en de inflatie te zetten. De globalisering werkte als een enorme schokdemper”, zei Isabel Schnabel in Jackson Hole.

Die schokdemper is intussen half gedemonteerd. In China, de fabriek van de wereld, piekt de beroepsbevolking en stijgen de lonen. “Toch mogen we ook niet te pessimistisch zijn. In India, Zuidoost-Azië en Afrika zijn nog enorme arbeidsreserves. We onderschatten dat potentieel. Maar het zal tijd vragen om die regio’s op een milieuvriendelijke manier ten volle in te schakelen in de wereldeconomie. Bovendien kun je het Chinese model niet zomaar elders in de wereld toepassen, voor zover dat wenselijk is”, zegt Erik Buyst.

Intussen hertekenen bedrijven en overheden hun aanvoerketens. Just-in-timeproductieprocessen zijn te kwetsbaar geworden voor haperingen in de toelevering, terwijl de grote handelsblokken een eigen productiecapaciteit willen voor strategische componenten. De duplicatie van productieketens is echter een dure en inefficiënte aangelegenheid, wat opnieuw de inflatie voedt en de groei vermindert. “Bovendien hebben we te weinig technici en vakmensen. De schaarste aan arbeidskrachten neemt steeds meer sectoren in de tang, niet het minst de sectoren die bijvoorbeeld ons energieprobleem moeten oplossen. Op een krappere arbeidsmarkt is het lastig om de inflatie onder controle te krijgen. Dat vraagt een diepe recessie. Europa is een rigide economie die een hoge beleidsrente nodig heeft om de inflatie te blussen”, zegt Erik Buyst.

Met zijn grote afhankelijkheid van het buitenland en de automatische loonindexering is België slecht gewapend om met schokken om te gaan. Erik Buyst: “Als we de lonen verder laten ontsporen, zal het jaren van loonblokkering vergen om de concurrentiekracht te herstellen. Het alternatief is een loondaling, maar dat is ondenkbaar in dit land. We kunnen ook niet meer devalueren zoals in 1982. Beleidsmakers beseffen nog altijd niet wat het betekent om deel uit te maken van een monetaire unie. De volgende regering moet de puinhoop maar opruimen.”

Onruststoker 3 De onmacht van beleidsmakers

In 2008 en 2020 keek de wereldeconomie even in de afgrond, maar catastrofes werden vermeden, onder meer dankzij het kordate ingrijpen van de centrale banken. Ook de doorsneerecessie werd snel gesmoord in een soepeler geldbeleid. Dankzij de lage inflatie hadden centrale banken de handen vrij om redder in nood te spelen. Vandaag liggen de kaarten anders. De hoge inflatie bindt de handen van de centrale bankiers. “Voor het eerst in vier decennia moeten de centrale banken bewijzen hoe vastberaden ze zijn om prijsstabiliteit te beschermen”, zegt Isabel Schnabel.

Vooral een aanbodschok zoals vandaag is bijzonder vervelend voor de centrale bankiers. Stijgende energieprijzen verhogen de inflatie en vertragen de economie. Dat plaatst bankiers voor een existentiële keuze. Bestrijden ze de inflatie ten koste van de economie? Of steunen ze de economie ten koste van prijsstabiliteit? Isabel Schnabel adviseert om prioritair de inflatie aan te pakken, ook als dat banen en groei kost. De redenering is dat de kosten nog hoger oplopen als de inflatie helemaal uit de hand loopt. Dan moeten de centrale bankiers, zoals in het begin van de jaren tachtig, een zware recessie organiseren om de inflatie te temmen.

Kunnen de overheden het kunstje van 2020 herhalen, toen ze de economie succesvol door de coronacrisis loodsten? De buffers zijn flink geslonken, zeker in België, dat kampt met een hoog begrotingstekort en een hoge overheidsschuld. “België heeft nog geen antwoord geformuleerd op de stijgende vergrijzingskosten. Intussen vragen investeringen in defensie meer geld en lopen de rentelasten op. Er is dringend een kerntakendebat nodig en een herschikking van de uitgaven, want hogere uitgaven financieren met nog hogere belastingen gaat niet meer”, zegt Erik Buyst.

Precaire overheidsfinanciën kunnen een bron van onrust worden. Erik Buyst: “De economische schok kan groot zijn als de financiële markten steigeren en de rente hoger sturen, zoals in 2011. Een storm kan uit het niets komen voor kwetsbare landen als België. We geven de markten ook geen signaal dat we de onze overheidsfinanciën willen saneren.”

Onruststoker 4 Figuren als Vladimir Poetin

Op het geopolitieke toneel is de grote rust van de jaren negentig al lang vergeten. De oorlog in Oekraïne is de voorlopige exponent van de woelige periode die zich ontvouwt. “De geopolitieke risico’s zijn prominenter geworden”, zegt David Criekemans, hoofddocent internationale politiek aan de UAntwerpen. “Ik vergelijk de huidige periode graag met de periode 1880-1914. Dat was ook een tijd met technologische innovaties, een energietransitie, kantelende machtsverhoudingen en snelle demografische evoluties, zoals de snelle bevolkingsgroei in Duitsland. In zulke onzekere tijden zitten veel landen met vraagtekens. Hoe sterk zijn we? En hoe sterk zijn we straks nog? Dat leidt tot meer machtspolitiek en soms tot paniekreacties. Demografisch gezien zit China nu aan de top, om straks snel achteruit te gaan. In Rusland krimpt de bevolking al. Rusland grijpt nu naar een pure machtspolitiek om zijn positie in de wereld te consolideren, want straks lukt dat misschien niet meer. Ik suggereer niet dat we opnieuw op een wereldoorlog afstevenen, maar we moeten wel heel voorzichtig zijn. Ongecontroleerd kunnen de zaken uit de hand lopen.”

Voorlopig lijkt een gecontroleerde aanpak het risico op een escalatie van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne te beperken. “We bewapenen Oekraïne voldoende om een geloofwaardige verdediging op te zetten, maar we willen het geen offensieve capaciteiten geven. Die westerse doctrine beperkt het gevaar op escalatie”, zegt David Criekemans.

In deze nieuwe geopolitieke situatie kan Europa geen vredesdividend meer innen, maar moet het een oorlogsbelasting betalen. David Criekemans: “We hebben onze militaire basisinfrastructuur veronachtzaamd. Europa heeft na 1945 met succes een desastreuze machtspolitiek ingeruild voor een vredesproject. Maar we zijn vergeten dat het op de internationale scène om macht gaat, en dat als die machtsverhoudingen verschuiven, dat gepaard gaat met schokken. De crisissen van de jongste tien jaar dwingen ons terug te keren naar de normaliteit van voldoende investeringen in defensie. Je kunt daar niet omheen. 75 jaar lang heeft Europa het leiderschap aan de Verenigde Staten gelaten, in ruil voor militaire bescherming. Maar op lange termijn kijkt Amerika vooral naar Azië. Hun traditionele rol van beschermer van Europa vervullen ze nog, maar met lange tanden. Wat als een volgende Trump-figuur de Verenigde Staten in 2024 of 2028 uit de NAVO doet stappen? We beseffen hoe fragiel de Europese veiligheid is zonder de Amerikaanse militaire paraplu. We hebben onze eigen militaire ontradingscapaciteit nodig om figuren als Poetin in het gareel te houden. Het duurt tien tot vijftien jaar om die capaciteit te bouwen.”

Fons Van Dyck: ‘Mentale winter is op komst’

Een crisisgevoel dat jarenlang aanhoudt, wat doet dat met het koopgedrag van de consument en het stemgedrag? We gaan naar een tijd van extreme politieke polarisering en maatschappelijk geweld, zegt Fons Van Dyck, die als hoofd van het merkadviesbureau Think BDDO gedragspatronen in de samenleving ontrafelt.

Een opeenvolging van economische crisissen heeft een blijvende impact op het gedrag van de consument. Fons Van Dyck: “Vooral voor dagelijkse aankopen en energie-uitgaven zet de consument blijvend de tering naar de nering. De thermostaat zal op 19 graden blijven staan, ook als energie weer goedkoper wordt. We zullen meer huismerken van de warenhuizen blijven kopen, ook als de conjunctuur herneemt. De merken zullen moeten bewijzen dat ze relevant blijven, terwijl veel merken hun relevantie al voor de crisis kwijt waren. In het verleden hebben we dat nog gezien. Tijdens de crisisjaren van de jaren zeventig lanceerde de GB met succes de witte producten. Na de financiële crisis van 2008-2009 wierpen Lidl en Aldi hun imago van harddiscounter af en werden ze volwaardige warenhuisketens.”

Voor de grote aankopen, zoals een huis of een auto, of voor uitgaven voor vrije tijd, mode of reizen, past de consument zijn uitgavenpatroon niet blijvend aan. “Die uitgaven hebben een grote sociale en emotionele meerwaarde voor de consument. De aankoop van een huis of het maken van een mooie reis heeft een grote comfortwaarde en een grote impact op het leven. Die uitgaven herstellen zodra de conjunctuur weer aantrekt”, zegt Fons Van Dyck.

En hoe zal de kiezer reageren op een volatiel economisch decennium? “De voorbije jaren zaten we nog in de mentale zomer, maar nu dient de herfst zich aan. Tegen 2030 verwacht ik mogelijk een mentale winter in het hoofd van de kiezer. In deze tijden kiest de kiezer vaak voor de extremen, zowel aan de rechterkant als aan de linkerkant. Na de crisis van de jaren zeventig kozen de Angelsaksische landen voor de neoliberale koers van Ronald Reagan en Margaret Thatcher, maar koos Frankrijk voor het socialisme van François Mitterrand.”

We gaan naar een tijd van extreme politieke polarisering en maatschappelijk geweld, waarschuwt Fons Van Dyck. “Voorlopig is dat vooral verbaal geweld, maar steeds meer politici moeten al politiebescherming krijgen. Houd ook rekening met meer sociale conflicten en stakingen. Die trend was al een tijdje bezig, maar de pandemie en de energiecrisis waren een kantelpunt.”

Die maatschappelijke polarisatie maakt opnieuw de weg vrij voor autoritair leiderschap. Fons Van Dyck: “De systeemangst en de onzekerheid over de toekomst nemen toe. Heel wat mensen geloven dat hun kinderen slechter af zullen zijn. In die omstandigheden kan autoritair gezag aan belang winnen, wat haaks staat op de trend van de voorbije jaren van een meer participatief leiderschap. Is de autoritaire stijl van Elon Musk een anachronisme of is hij zijn tijd vooruit? Bij de jongeren is het Vlaams Belang sinds de verkiezingen van 2019 de grootste partij. En in een fenomeen als Vooruit-voorzitter Conner Rousseau, daar zit autoriteit en gezag in.”