De angst voor een Sovjet-achtige ineenstorting houdt Xi Jinping wakker

De Chinese Communistische Partij is nu langer aan de macht dan de Sovjets ooit waren.

Eind september werd op het Tiananmenplein in Peking een 18 meter hoge structuur neergezet, versierd met reusachtige perziken en bloemen om de 75ste verjaardag van de Volksrepubliek China te vieren op 1 oktober. Die symbolen van een lang leven sieren de feestelijkheden, maar Xi Jinping maakt zich ondertussen zorgen over hoelang zijn partij nog aan de macht zal blijven.

Te midden van de festiviteiten wordt door de staatsmedia één feit genegeerd: de Chinese Communistische Partij heeft de Sovjet-Unie ingehaald, die 74 jaar was toen ze in 1991 instortte. De Chinese partij, die de Sovjets ooit “grote broer” noemde, heeft dat record nu verbroken. In de nasleep van de Tiananmen-opstand van 1989, die hard werd onderdrukt, wist China de schokgolven van de ineenstorting van de Sovjet-Unie te vermijden.

In zijn recente toespraken uit Xi zijn zorgen over hoe jaren van welvaart de waakzaamheid van ambtenaren hebben verzwakt, waardoor de gevaren van een Sovjet-achtige neergang toenemen. Hoewel Xi al twaalf jaar aan de macht is en in die tijd tal van potentiële rivalen heeft verwijderd en ideologische campagnes heeft gevoerd om de absolute loyaliteit van de bijna 100 miljoen partijleden te waarborgen, lijkt hij verre van gerustgesteld.

‘Historisch nihilisme’

De laatste jaren waren zwaar. In 2022 werd het zero-covidbeleid abrupt losgelaten, wat leidde tot chaos, gevolgd door een zwak economisch herstel. Deze week werd een noodplan geïntroduceerd om de groei nieuw leven in te blazen. In dat klimaat blijven verwijzingen naar de val van de Sovjet-Unie opduiken in toespraken, de media en partijvergaderingen, vooral als waarschuwing voor ambtenaren om waakzaam te blijven voor voortdurende gevaren.

Aan het eind van 2021, rond de dertigste verjaardag van de val van de Sovjet-Unie, begon de partij met het organiseren van interne bijeenkomsten waarin een vijfdelige documentaire werd vertoond over die gebeurtenis. De serie viel “historisch nihilisme” aan, een term die de partij gebruikt voor kritiek op het verleden, met name op de misstanden tijdens de tijd van Stalin en Mao. In de documentaire werd Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov beschuldigd van het aanwakkeren van destructieve twijfel door in 1956 Stalins persoonlijkheidscultus te bekritiseren. Dat “ontketende het vuur van het nihilisme”, aldus de verteller, waarna de Sovjetpartij op geleende tijd leefde. Die vertoningen werden in kantoren, staatsbedrijven en universiteiten verplicht.

Tijdens het vijfjaarlijkse partijcongres in oktober 2022 verwees Xi opnieuw naar de angst voor een Sovjet-achtige ineenstorting. “We moeten altijd waakzaam blijven”, zei hij, “en vastberaden de speciale uitdagingen aangaan waarmee een grote partij als de onze wordt geconfronteerd, om de steun van het volk te behouden en onze positie als langetermijnregeringspartij te consolideren.”

Breken

De term “speciale uitdagingen van een grote partij” is sindsdien een terugkerend thema in de propaganda geworden. Er zijn boeken gepubliceerd over het onderwerp en in juli zond de staatstelevisie een tweedelige documentaire uit over het vermijden van een ineenstorting, waarbij het eerste deel over die “speciale uitdagingen” ging. Lokale partijfunctionarissen organiseerden opnieuw kijkavonden voor leden.

Xi blijft de term “speciale uitdagingen” gebruiken, zoals in een geheime toespraak aan het Centraal Comité van de partij in januari 2023. Een deel daarvan werd in maart openbaar gemaakt. “Naarmate de partij groeit, kunnen sommige leden kleine kliekjes of facties vormen of zich bezighouden met gedrag dat de eenheid en de slagkracht van de partij ondermijnt”, zei Xi. “Een vesting wordt het makkelijkst van binnenuit doorbroken. Alleen wijzelf kunnen ons verslaan.” Hoewel de meeste analisten het erover eens zijn dat er momenteel geen duidelijke splitsingen in de partij zijn, maken zulke scenario’s Xi overduidelijk ongerust.

In augustus verwees Xi opnieuw naar de geschiedenis van de Sovjet-Unie tijdens de 120ste geboortedag van Deng Xiaoping, die in de late jaren zeventig China’s hervormings- en openstellingsbeleid lanceerde. Xi prees Deng voor zijn “vastberaden verzet tegen de onrust” in China in 1989, “tegen de achtergrond van de desintegratie van de Sovjet-Unie en dramatische veranderingen in Oost-Europa.” Hij citeerde Deng: “Niemand kan ons breken.”

Opvolging

Sinds de jaren negentig heeft China een enorme hoeveelheid literatuur geproduceerd over de val van de Sovjet-Unie. Onder Xi is de focus veranderd. Waar Dengs aanhangers de ineenstorting van de Sovjet-Unie gebruikten om partij-ideologen die tegen economische hervormingen waren het zwijgen op te leggen, legt Xi meer nadruk op het verlies van ideologische en organisatorische discipline in de Sovjetpartij. Dat is zichtbaar in de enorme inspanningen die hij levert om de partij op lokaal niveau te versterken, haar aanwezigheid in private bedrijven te vergroten en totale gehoorzaamheid van partijleden af te dwingen.

Waar Deng en zijn directe opvolgers een politiek hervormingsdiscours vermeden maar experimenten zoals kleine ngo’s toelieten, heeft Xi het maatschappelijke middenveld hard onderdrukt. Chinese academici wijzen op de rol die westerse ngo’s speelden in de val van de Sovjet-Unie en rechtvaardigen zo Xi’s repressieve beleid.

Een ander probleem dat vaak voorkomt in autocratische regimes is de opvolging van de leider. Xi lijkt geen lessen te hebben getrokken uit de problemen van de Sovjets op dat vlak. Hij heeft geen opvolger opgeleid en heeft de ongeschreven regels veranderd, waardoor hij zo lang kan regeren als hij wil. De uiteindelijke machtsoverdracht na Xi kan weleens opnieuw herinneringen oproepen aan de turbulente geschiedenis van de Sovjet-Unie.

Lees ook: