‘We zijn een bedreiging voor ons eigen voortbestaan’

De wereld versnelt en de kiezer gaat op de rem staan. De overwinning van Donald Trump en de brexit tonen volgens de Noorse antropoloog Thomas Hylland Eriksen duidelijk de misnoegdheid, “het gevoel dat je niet krijgt wat je verdient”.

“De mens heeft het beter dan ooit, maar ik vraag mij weleens af of we niet bijna op de rand van een klif staan.”

” De wereld is versneld”, zegt Thomas Hylland Eriksen stellig. De hoogleraar aan de universiteit van Oslo werkt al jaren aan wat hij een “antropologische studie van de 21ste eeuw” noemt. “Mijn centrale idee is dat een versnelling heeft plaatsgevonden, die ons leven op onverwachte manieren beïnvloedt.” Het kantelpunt lag volgens hem begin jaren negentig. Sindsdien zorgden het einde van de Koude Oorlog, de opkomst van het internet en de deregulering van de economie voor een versnelde integratie van de wereld.

Zijn onderzoeksproject en de bijbehorende boekenreeks dragen de titel Overheating. “We bestuderen lokale gemeenschappen op verschillende plaatsen in de wereld, zowel in rijke als in arme landen, en onderzoeken hoe zij reageren op wereldwijde veranderingen. Zien ze die als een crisis? Of als een opportuniteit?” Overheating gaat niet alleen over klimaatverandering, verduidelijkt hij. “Die titel slaat op de warmte die ontstaat wanneer je bijvoorbeeld in de handen wrijft. We kunnen nooit hard genoeg wrijven om onszelf te verbranden. Maar de wereld heeft niet zo’n ingebouwde thermostaat, geen mechanisme om te zeggen dat het tijd is om te stoppen.”

Eriksens onderzoek richt zich op drie grote trends: de economische globalisering, migratie en klimaatverandering. Op uitnodiging van de denktank Full Circle hield hij in Brussel een lezing over hoe de mens omgaat met die snelle verandering. “Toen we het project in 2012 aanvatten, hadden we het over de drie grote crisissen, nu spreken we meer over veranderingen, over opportuniteiten. We willen het plaatje zeker niet te donker schetsen.”

Volgens Eriksen, zelf een goedlachse spraakwaterval, zijn die snelle veranderingen voor veel mensen een bron van angst, omdat ze die processen niet kunnen controleren. “De hele wereld is geïntegreerd. Zelfs in de meest verlaten oorden zoals de Noordpool laat de mensheid zich voelen. Nu groeit het besef dat we een bedreiging zijn voor ons eigen voortbestaan. Dat is best een beangstigende gedachte.”

Hoe beïnvloedt dat besef ons leven?

Thomas Hylland Eriksen:“We beseffen dat we in een zeer kwetsbare omgeving leven. Het begint ons te dagen dat onze ideeën over vooruitgang en ontwikkeling niet vrij van tegenstellingen zijn. Mijn thuisland Noorwegen is daar een uitstekend voorbeeld van. We profiteren van onze olierijkdommen. Maar met een deel van dat oliegeld kopen we wel onze zonden af door bomen aan te planten in het Zuiden. Dat toont de tegenstelling tussen groei en welvaart enerzijds en duurzaamheid anderzijds.”

Centraal in uw onderzoek staat het idee dat we een clash of scales meemaken. Vrij vertaald: botsende verhoudingen. U noemt die essentieel om bijvoorbeeld de recente politieke gebeurtenissen te begrijpen.

Thomas Hylland Eriksen: “Bij veel mensen leeft het gevoel dat er geen lokaal politiek niveau meer is, niemand die je situatie kent, die je kunt vertrouwen. Mensen hebben meer en meer het gevoel dat krachten aan het werk zijn waarop ze geen vat hebben. Uit verzet willen ze zich terugtrekken. Het is niet toevallig dat het weer ‘in’ is om muren te bouwen. Mensen willen weer controle krijgen en de elites op hun plaats zetten. Misschien moeten we daarom het concept van subsidiariteit afstoffen, het principe dat beslissingen op een zo laag mogelijk niveau genomen worden.”

In België zijn we daar al een tijdje mee bezig door bevoegdheden over te hevelen naar de gemeenschappen en gewesten, maar dat blijkt ook geen onverdeeld succes.

Thomas Hylland Eriksen: “Er hangt veel romantiek rond decentralisatie. Er zit iets intuïtief aantrekkelijks aan, omdat mensen het gevoel krijgen dat ze eindelijk weer de controle over hun eigen leven terugkrijgen. Je ziet dat bijvoorbeeld ook in de milieubeweging of in links-populistische initiatieven in Zuid-Europa, waar mensen onderling diensten en goederen uitwisselen om niet meer af te hangen van tussenpersonen of verre markten. Maar we leven in complexe samenlevingen. Je hebt universiteiten nodig, snelwegen, ziekenhuizen, en noem maar op. Sommige dingen kunnen gedecentraliseerd worden, andere dingen niet. Er zijn duidelijk limieten.”

In theorie klinkt dat inderdaad goed: we doen de dingen meer lokaal. Maar in de praktijk vergen veel problemen – zeker die waar u over praat – een globale aanpak.

Thomas Hylland Eriksen: “Inderdaad. Zaken als onderwijs of verkeersregels kunnen in sommige gevallen beter lokaal geregeld worden. Maar moet een lokale overheid kunnen beslissen of migranten welkom zijn? Misschien beter niet. De essentie is dat iedereen het gevoel moet hebben dat hij betrokken is bij de beslissingen die zijn leven beïnvloeden. Dat gevoel ontbreekt vandaag. En dus krijgt Europa of het nationale parlement de schuld, ook al is dat niet noodzakelijk terecht.”

Is het misprijzen van de politiek ook geen kwestie van onderwijs?

Thomas Hylland Eriksen: “Dat denk ik niet. Het zijn heus niet alleen ‘domme’ mensen die zich bedreigd voelen. Het is vooral misnoegdheid, het gevoel dat je niet krijgt wat je verdient. Dat kan iedereen overvallen. Advocaten evengoed als arbeiders.”

Misschien zindert de economische crisis nog na in de vorm van een gevoel van onbehagen? Als je bevoegdheden van Europa terug naar de nationale parlementen overhevelt, zal dat voor sommigen nog altijd ver van hun bed lijken.

Thomas Hylland Eriksen: “Dat klopt. De enigen die met alternatieven lijken te komen, zijn rechts-populisten. Dat zijn de verkeerde mensen natuurlijk. Donald Trump of Nigel Farage heeft ook niet de juiste antwoorden. Maar andere partijen luisteren vaak zelfs niet. Zij moeten beseffen dat er een reëel gevoel van vervreemding en machteloosheid bestaat, dat de mensen het gevoel hebben dat ze onder de voet worden gelopen door processen waar ze geen controle over hebben.”

Misschien brengt de brexit of de verkiezing van Donald Trump wel de ‘afkoeling’, waar u voor pleit?

Thomas Hylland Eriksen: “Mensen als Trump zien meer grenzen, nationalisme en de uitsluiting van vreemdelingen als een oplossing. Maar de globalisering, de migratie en de klimaatverandering stop je daar niet mee. De brexit of Trump zal hooguit tot wat minder handel leiden. Ik denk niet dat daardoor iemand beter af zal zijn. Handel is niet het probleem. We moeten anders denken over economie: meer in termen van levenskwaliteit en geluk.”

Hebt u concrete suggesties als u zegt dat we de economie moeten herbekijken?

Thomas Hylland Eriksen: “Wel, ik ben natuurlijk geen econoom, maar het zou bijvoorbeeld al kunnen helpen als we op een andere manier nadenken over wat we van de economie verwachten. Moet ze zo veel mogelijk winst opleveren of zo veel mogelijk menselijke noden invullen? Het doel zou bijvoorbeeld kunnen zijn in de eerste plaats betekenisvolle banen te creëren en de basisnoden in te vullen. Ik pleit voor alle duidelijkheid niet voor een terugkeer naar het sovjetcommunisme, maar wel voor een alternatief voor de neoliberale economie, waarin winst centraal staat.”

Er bestaat een hele beweging rond slow food, slow travel, zelfs slow money. Gelooft u dat de dingen veranderen, niet alleen op kleine schaal maar voldoende om echt invloed te hebben op de wereld?

Thomas Hylland Eriksen: “Ik ben bang van niet. Die tegenbewegingen bestaan eigenlijk al sinds de jaren zestig. De hippies wilden ook uit de ratrace stappen, wilden ook een organisch en authentieker leven. De ervaringen met die hippiegemeenschappen leert vooral hoe fantastisch het kapitalisme is, hoe weerbaar, flexibel, perfect in staat duizenden van die alternatieve gemeenschappen op te nemen in het geheel zonder van koers te veranderen. Ik denk dus niet dat we uit die hoek een oplossing moeten verwachten. Toch niet vandaag. Mijn angst is alleen dat, als we niet vrijwillig vertragen, onze consumptie en ons leven in het algemeen aanpassen, we gedwongen zullen worden. En dat zal veel pijnlijker zijn.”

U vreest dat we afstevenen op een kantelmoment?

Thomas Hylland Eriksen : “Exact. De mens heeft het beter dan ooit, maar ik vraag mij weleens af of we niet bijna op de rand van een klif staan. We moeten die rand vermijden. Daarvoor moeten we in onze kristallen bol kijken om te zien wat er op ons afkomt. Van sommige dingen kunnen we vrij zeker zijn. We weten bijvoorbeeld dat tegen 2050 een groot deel van het Middellandse Zeegebied onbewoonbaar zal zijn door verwoestijning en dat de bevolking in Afrika zal blijven toenemen. Daar zouden we ons op moeten voorbereiden.”

We mogen niet vergeten dat nog miljarden mensen in armoede leven, en min of meer dezelfde levensstijl nastreven als wij hebben.

Thomas Hylland Eriksen: “Juist. Het concept overheating bekijkt de wereld eigenlijk door een westerse bril. In grote delen van die wereld is het probleem niet dat de veranderingen te snel komen, maar dat niets verandert. Mensen zitten thuis, zonder werk. En als ze wanhopig genoeg zijn, nemen ze hun spullen en proberen ze te emigreren naar Europa.”

U heeft een best sombere kijk op de toekomst. Wat stemt u toch hoopvol?

Thomas Hylland Eriksen: “Dat de mensheid kansen heeft, die ze nooit eerder had. Er is een soort ‘wereldbewustzijn’. Hegel sprak al van een Weltgeist. Kant schreef over het kosmopolitisme, de kans mensen te ontmoeten en te respecteren, ondanks de verschillen. Die 200 jaar oude ideeën zijn bijna gerealiseerd. We hebben nu een global conversation. Ja, mensen begrijpen elkaar verkeerd en er zijn nog veel conflicten, maar we gaan in gesprek over onze gedeelde bezorgdheden.

“Er zijn zoveel mogelijkheden dat we bijna kunnen kiezen welke toekomst we willen. De hoeveelheid kennis is groter dan ooit. We hebben dus de kans iets te ondernemen. Daarom is het ook altijd zo’n ontgoocheling te zien dat een politicus na zijn verkiezing overgaat tot de orde van de dag. We moeten radicaler nadenken over onze mogelijkheden. We kunnen de dingen anders doen.”

U gelooft in de kracht van verandering?

Thomas Hylland Eriksen: “In het verleden zijn er sociale bewegingen geweest die op relatief korte termijn toch grote verandering hebben verwezenlijkt. Neem het protest tegen de slavenhandel. Dat is begonnen met een kleine groep in Londen, maar twintig jaar later was de slavenhandel wel afgeschaft. Of het vrouwenstemrecht. Honderd jaar geleden waren vrouwen zogezegd nog te emotioneel en te irrationeel om zich met politiek in te laten. Misschien zullen we eerst op de rand van de klif moeten belanden vooraleer we beseffen: bloody hell, we moeten beter op de toekomst van deze planeet letten, in het belang van onze kinderen. De klimaatverandering kan ons zover krijgen. Dat kan een keerpunt zijn voor de hele mensheid.”