VUB-rector Caroline Pauwels: ‘Voor sommigen is een crisis nog niet crisis genoeg’

De problemen die deze eeuw nog op ons afkomen, zijn vaak nog veel complexer dan de pandemie die we hebben overleefd. Daar moeten we ons beter op organiseren, meent VUB-rector Caroline Pauwels. Toch is ze optimistisch. “Deze crisis heeft aangetoond dat we kunnen omgaan met onzekerheid, en dat er alternatieven zijn.”

Als we aanschuiven bij rector Caroline Pauwels in het Braemgebouw op de VUB-site in Elsene, heeft ze een van de meest hectische periodes uit haar mandaat achter de rug. Niet alleen herstelt Pauwels van maag- en slokdarmkanker, ze werd ook met het coronavirus opgenomen in het ziekenhuis. En net nu de examenperiode achter de rug is, wordt ze geconfronteerd met het dossier van de hongerstakende sans-papiers op de campus.

“Veel reacties vind ik onrechtvaardig”, zegt Pauwels. “Mensen willen heel eenvoudige antwoorden. Regularisatie of niet? Criminelen of slachtoffers? Maar dit is een heel complex dossier, waar geen eenvoudige antwoorden op zijn. Waarom zijn die mensen hier? Ook omdat ze voor een stuk hard getroffen zijn door de coronacrisis. Daarmee spreek ik me er niet over uit of ze hier moeten zijn of niet, maar die mensen zijn wel hard geraakt. Zo’n dossier hangt ook samen met hoe wij ons gedragen in het buitenland en met ons ontwikkelingsbeleid. Of met de aanpak van fraudegevoelige sectoren, zoals de horeca, de huishoudhulp of de bouw, zoals we onlangs nog zagen met de Portugese slachtoffers bij het ongeval op een werf in Antwerpen. Al die zaken zijn enorm verweven met elkaar.”

Ziet u een verband tussen de crisis van de sans-papiers en de coronacrisis, en de manier waarop we die aanpakken?

CAROLINE PAUWELS. “Ik zie zeker een parallel in de complexiteit van het probleem. En er zijn oplossingen, maar je moet interdisciplinair denken, over de grenzen heen. Een staatssecretaris kan het probleem van de sans-papiers niet oplossen als andere ministers niet meebewegen. Maar we delen die domeinen wel op, en vandaag zit één staatssecretaris met de gebakken peren. Ik vind dat niet eerlijk.”

Welke lessen kunnen we trekken uit de coronacrisis om zulke complexe problemen aan te pakken?

PAUWELS. “De rol van de wetenschap in de aanpak van corona was gigantisch. Daar ben ik blij om, maar het heeft me ook een beetje bang gemaakt. Omdat er een indruk van arrogantie kan ontstaan, van wetenschappers die beter weten dan de mensen zelf wat goed voor hen is, die geen tegenspraak dulden. Het kon niet anders dan dat de wetenschap het voortouw nam, daar ben ik van overtuigd. We hadden bewijzen nodig om te snappen wat er gebeurde: statistieken, expertise, hypotheses… allemaal wetenschap. Het was ook al lang voorspeld dat dit eens kon gebeuren. Een les is dus ook dat we beter naar wetenschappers moeten luisteren.

“Maar ik had vanaf het begin ook schrik van de keerzijde van de medaille: dat mensen verkeerde verwachtingen zouden koesteren. Wetenschappers verkeerden ook vaak in onzekerheid, hun inzichten veranderden naarmate de kennis vorderde. Bovendien: mensen kregen al die complexe en soms tegenstrijdige informatie in isolement te verwerken. Sociale contacten verliepen via sociale media of schermen. Dat is een vruchtbare bodem voor reacties als ‘die denken dat ze het allemaal beter weten, maar ze zien niet wat er hier bij mij gebeurt’. De oplossingen die werden aangereikt, hielden niet altijd rekening met de inzichten van alle relevante disciplines, dus daar hebben de mensen een punt.

“We moeten weer zoeken naar een evenwicht, naar een dienstbaarheid van de wetenschap, en niet uit het oog verliezen waar ze voor dient. Je hebt daar wat verschuivingen gehad, van wetenschappers die ook politieke standpunten innemen, daardoor raken mensen soms in de war. Maar nogmaals: zonder wetenschap hadden we het gewoon niet gehaald. Ik was daar zelf diep van onder de indruk.”

U doelt dan bijvoorbeeld op de snelheid waarmee vaccins zijn ontwikkeld?

PAUWELS. “Onder andere. Die vaccins kwamen er omdat men al lang op die zaken werkt. Er was open science, wetenschappers deelden wereldwijd onmiddellijk hun bevindingen, dat is dus het model dat we moeten volgen. En we moeten de nadruk leggen op interdisciplinariteit. Want er was wel wat strijd om de hiërarchie binnen de wetenschap. De lifesciences namen het voortouw, sociologen en psychologen kwamen pas later aan bod. Er gebeurden zaken die minder evidence-based duidelijk waren dan het virus, zoals huiselijk geweld. Maar we zagen niet onmiddellijk het verband. We waren er niet naar op zoek.”

We maakten natuurlijk een crisis door.

PAUWELS. “Wat in een gezin gebeurt, kan ook een crisissituatie zijn, zeker als er kinderen bij betrokken zijn. Maar dat zijn evidenties die we minder snel naar boven halen en niet prioritair stellen. De exacte wetenschappers waren aan zet, dat is logisch, maar we waren niet op hetzelfde moment bezig met de vraag: wat betekent dit voor Molenbeek? Wat betekent dit voor onze studenten die eenzaam op een kleine kamer zitten?”

Hoe komt dat?

PAUWELS. “Dan komen we bij een andere les: de problemen die zich stellen, zijn enorm complex. We beleefden een wereldwijde crisis, maar onze structuren zijn daar nog niet op voorzien. Het lokale linkte niet met het bovenlokale en niet met het globale. Terwijl de complexiteit van het probleem zo groot is dat we meteen interdisciplinaire reflexen zouden moeten ontwikkelen. Maar zelfs universiteiten zijn daar niet op ingesteld, en onze geest ook niet. We zitten met opgedeelde faculteiten, en dus met een strijd om legitimiteit. Terwijl, als het interdisciplinaire legitiem wordt, je de problemen van de 21ste eeuw veel beter aan zou kunnen. Maar daar zijn we blijkbaar nog niet klaar voor, niet organisatorisch en niet qua mindset. Alles wat op ons afkomt, is complex. Men zegt: dat was het vroeger ook, maar toen was onze blik veel lokaler. Nu is alles nog veel meer met elkaar verbonden. Terwijl de crisis wel heeft aangetoond dat we alternatieven kunnen bedenken.”

Waaraan denkt u dan?

PAUWELS. “We dachten altijd dat een universiteit niet flexibel kon zijn, daarvoor zaten te veel structuren in de weg. Maar we zijn heel snel volledig online gegaan en we zijn overgeschakeld op telewerk. En ik weet dat het digitale niet het walhalla is. Wat technologisch kan, is niet altijd sociaal aanvaardbaar of ethisch verantwoord. Ik ben geen technologiefetisjist, maar we hebben wel mooie stappen gezet in de digitalisering van ons onderwijs. We hebben bewezen dat er wel degelijk alternatieven zijn. En ik ben geschrokken van de snelheid waarmee dat kon. Er waren hiccups, maar toch ging het.”

De mogelijke les is dat je ook daar geen schrik van hoeft te hebben?

PAUWELS. “Zeker. Het is een les waar ik al een beetje op was voorbereid door het gewone leven. We kunnen omgaan met onzekerheid. Ook in het negatieve zitten lessen. Zoals: wij zijn niet de meesters van het universum, hoewel we dat graag denken. Ik vind dat een heel goede les in nederigheid, hoewel ik vrees dat nog niet iedereen ze doorheeft. En nee, we kunnen niet alles in een wip oplossen, en ja, er dienen zich nieuwe crisissen aan. Maar we moeten die anders durven bekijken en beseffen dat we kwetsbaar zijn. Als individu, als groep. Beter leren omgaan met de onzekerheid is een vaardigheid die we ons deze eeuw eigen zullen moeten maken. We kunnen veel, zoals we hebben bewezen, maar er komt ook nog heel veel op ons af.”

U bedoelt de klimaatcrisis?

PAUWELS. “Zeker. Ik maak me daar danig ongerust over. Ik vind dat de sense of urgency er niet is. Dat doet me denken aan de waarschuwing dat er een pandemie aankwam met een wereldwijde impact, maar ondertussen waren we wel mondmaskers aan het vernietigen. Omdat we dachten dat het niet zover zou komen. De pandemie heeft ons wel geleerd dat we dingen aankunnen als we ons daar massaal voor inzetten. Ik zou alleen hopen dat we niet in een crisis zitten vooraleer mensen in gang schieten. Daar ben ik veeleer pessimistisch over.”

Terwijl die crisis al lang bezig is

PAUWELS. “Ja, maar er zijn ook nog veel ontkenners. Dat komt opnieuw omdat het een complexe materie is. Je moet hoopvol zijn, omdat je ziet dat we dingen aankunnen, maar je moet net zo goed bescheiden zijn, omdat we een deel van het probleem zijn. Als we denken dat wij de meesters van het universum zijn, gaan we het niet oplossen. We moeten met meer respect omgaan met de enige bron die we hebben, onze planeet. Het is schandalig hoe wij daarmee omgaan.

“Kijk, voor sommigen is een crisis nog niet crisis genoeg. Ik denk dat dat met het klimaat aan de hand is. Ik zie gelukkig ook goede zaken, we hebben wereldwijd topwetenschappers die met dit probleem bezig zijn. We mogen ons niet blindstaren op wat niet gebeurt, we moeten ook zien wat er wel gebeurt. Ik heb dat nodig om te functioneren. Ik zie ook bedrijven die het voortouw nemen in duurzaamheid. En we hebben ook gemerkt dat dingen kunnen veranderen. De luchtkwaliteit verbeterde omdat er bijvoorbeeld veel minder verkeer was. In Venetië zag je weer vissen zwemmen omdat de toeristenmassa wegbleef. Nu liggen de cruiseschepen alweer aan de kade, waarvan ik had gehoopt dat het niet meer zou gebeuren.”

Is dat een soort signaal dat we die urgentie weer kwijt zijn?

PAUWELS. “Ik voel dat niet zo aan. Ik vind dat de mensen nog heel voorzichtig zijn. Ik hoor van veel mensen dat ze deze zomer in België blijven, omdat ze weten dat reizen naar het buitenland risico’s meebrengt. Ik denk niet dat we alles wat we geleerd hebben, overboord gaan gooien. Bij ons zullen telewerk en onlinelessen bijvoorbeeld deels blijven, al zie je ook dat mensen nu vooral heel graag terug naar de campus willen komen. We gaan ons zo moeten organiseren dat beide mogelijk zijn.”

Het onderwijs en het werk aan de universiteit zal er anders uitzien dan voor de pandemie?

PAUWELS. “Zeker. We zijn nu bezig met onze visie op het onderwijs in 2040. Ik vind het heel knap wat die mensen aan het uitwerken zijn. We gaan er uiteraard geen universiteit met alleen afstandsonderwijs van maken, maar het digitale krijgt wel een prominente rol. Vooral voor studenten is dat sociaal interessant. In Engeland moeten alle lessen al digitaal beschikbaar zijn. Aangezien wij veel studenten hebben die vaak ook moeten werken, vind ik dat een heel sociale maatregel. Maar we hebben ook studenten die dyslectisch zijn, of van wie Nederlands niet de gezinstaal is. Ik denk dat het erg sociaal is de cursussen voor hen digitaal beschikbaar te maken, om die te kunnen bekijken en te herhalen wanneer zij willen, op hun tempo. Ik geloof niet in het angstbeeld dat studenten dan niet meer naar de campus komen. Omdat studenten elkaar ook willen zien. Maar het onderwijs zal wel veranderen. Omdat je gaat kijken wat je beter digitaal kunt doen, en wat digitaal moeilijker of onmogelijk is. Maar het antwoord zal nooit meer zijn: mijn vak kan alleen ex cathedra via hoorcolleges.”