‘Trump en de brexiteers zijn erin geslaagd het Westen een nieuwe vorm van klassenstrijd op te dringen’

We zijn op weg naar de ondemocratische heerschappij van de zogenaamde bezorgde burger die een vijandbeeld nodig heeft. Dat zegt Jean-Pierre Blumberg, advocaat en docent aan de Universiteit Antwerpen.

Op donderdag 9 november 1989 omstreeks 19 uur las Günter Schabowksi, een lid van het Politbüro van de DDR, op een internationale persconferentie een verklaring voor die de wereld zou veranderen. Hij deelde mee dat een nieuwe regeling de reisbeperkingen voor DDR-burgers zou opheffen. Op de vraag wanneer die regeling van kracht zou worden, zei Schabowski aarzelend, want dat stond niet op zijn spiekbriefje: “Euh… voor zover ik weet, meteen… per direct.” Enkele uren later viel de Berlijnse Muur. Amper een jaar later verdween de DDR door de Duitse eenmaking, en nog een jaar later viel de Sovjet-Unie uiteen en eindigde de Koude Oorlog.

Er zijn van die kantelpunten in de geschiedenis die een onomkeerbare beweging in gang zetten en die je meestal niet ziet aankomen. De Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama publiceerde in die periode het essay Het einde van de geschiedenis en de laatste mens, waarin hij stelde dat de grote ideologische strijd tussen het communisme en de westerse liberale democratie voorbij was en het westerse model had gezegevierd. Hij bedoelde daarmee niet dat alle landen in de wereld voor dat model zouden kiezen, maar wel dat het tijdperk waarin andere staatsvormen een morele superioriteit zouden kunnen claimen tegenover het Westen voorbij was. In de wedstrijd van de ideeën had het Westen gewonnen.

De Berlijnse muur is intussen langer weg dan hij er heeft gestaan. De vraag rijst of het westerse model nog altijd zo succesvol is. Het brexitreferendum en de verkiezing van Donald Trump in de Verenigde Staten in 2016 worden misschien ooit als een kantelpunt beschouwd in de geschiedenis van de westerse liberale democratie. Het lijkt erop dat we sindsdien in een onomkeerbare neerwaartse spiraal zijn beland, die langzaam maar zeker knaagt aan de fundamenten van de westerse democratie.

Het jaar 2016 markeert de doorbraak van het populisme als machtsfactor in het politieke bestel. In de VS en Italië regeren populisten en in het Verenigd Koninkrijk hebben de populistische krachten in de politiek en de pers de macht overgenomen. In Duitsland is AfD uit het niets opgestegen tot de grootste oppositiepartij. Als populisten de macht overnemen, liggen de democratische waarden en instellingen onder vuur. Kijk maar naar wat in Polen en Hongarije gebeurt, en zelfs in de VS, waar de Republikeinen het Hooggerechtshof inpalmen.

Trump en de brexiteers zijn erin geslaagd het Westen een nieuwe vorm van klassenstrijd op te dringen. Het is de strijd tussen Jan Modaal en de kosmopolitische wereldburger of, anders gezegd, tussen de verliezers van de globalisering en de nieuwe elite. Theresa May noemde die nieuwe elite de ” citizens of nowhere“, die niet meer geworteld zijn in het land waar ze geboren en getogen zijn. Als Theresa May Duits sprak, zou ze het woord Heimat hebben gebruikt: de wereldburger staat tegenover de heimatburger.

Alexander Gauland, de voorzitter van AfD, omschreef onlangs in een ophefmakende vrije tribune in de Frankfurter Allgemeine Zeitung die nieuwe, volgens hem urbane elite als volgt: “Mensen uit de economie, de politiek, de entertainment- en de cultuurindustrie die voor internationale ondernemingen, de media of ngo’s werken, die in grote steden wonen en mobiel zijn, die veel reizen en overal thuis zijn behalve in hun heimat. De regen in hun heimatland maakt hen niet nat.” Het hoeft geen betoog dat dat de retoriek van het hellend vlak is. We zijn op weg naar de ondemocratische heerschappij van de zogenaamde bezorgde burger die een vijandbeeld nodig heeft en die alle andersgezinden beschouwt als een homogene groep, de vermeende elite die complotten smeedt om de heimatburger te onderdrukken.

Populisme leeft van polarisering, samenzweringstheorieën en het ontkennen van de complexiteit van de moderne maatschappij. We weten uit de geschiedenis dat dat een gevaarlijke cocktail is. Als we niet uitkijken, houden we er een fikse kater aan over.