De zomer van 2015 ging de Duitse geschiedenis in als de vluchtelingenzomer. Van de toenmalige welkomstcultuur blijft niet veel over, concludeert het Duitse nieuwsmedium Der Spiegel.
In zijn coververhaal van 1 augustus maakt Der Spiegel een balans op, tien jaar na de vluchtelingenzomer. In 2015 en 2016 ontving Duitsland 1,2 miljoen vluchtelingen, vooral uit Syrië, Afghanistan en Irak. Bondskanselier Angela Merkel zei tijdens een persconferentie terloops “Wir schaffen das.” Het werd de bekendste uitspraak uit haar hele regeerperiode (2005-2021).
Initieel was er enthousiasme. Een vloed van geschoolde werknemers – geneesheren, ingenieurs en ervaren technici – zou de krappe Duitse arbeidsmarkt een stimulans geven. Uit enquêtes begin 2015 bleek dat 30 procent van de Duitsers meer asielzoekers wilde opvangen, 21 procent wilde er minder. Begin 2025 is het beeld gekeerd: 68 procent van de Duitsers wil minder vluchtelingen, slechts 3 procent wil er meer. Sinds 2016 betaalt de federale overheid elk jaar 13 tot 17 miljard euro voor haar asielbeleid. Daarbovenop komt nog geld van steden, gemeenten en de sociale zekerheid. 44 procent van de vluchtelingen uit 2015 krijgt vandaag nog altijd een overheidsuitkering.
Banen voor laaggeschoolden
Der Spiegel splitste zijn coververhaal op in vier grote thema’s: huisvesting, tewerkstelling, onderwijs en scholing, en veiligheid. De tewerkstellingsstatistieken lijken op het eerste gezicht best oké. 86 procent van de mannelijke vluchtelingen van 2015 is na acht jaar aan de slag. Maar bij de vrouwen is dat slechts 33 procent. Bovendien hebben ze vooral banen voor laaggeschoolden, tegen minimumlonen. Van de asielzoekers van 2015 was 84 procent ongeschoold. Slechts 4 procent beschikte over een leerervaring in een bedrijf en slechts 12 procent had een diploma hoger onderwijs. Zes tot acht jaar later is de situatie enigszins verbeterd. 69 procent is nog altijd ongeschoold, maar 11 procent heeft inmiddels leerervaring opgedaan in een bedrijf. Een vijfde van de vluchtelingen heeft een diploma hoger onderwijs behaald. “Alles bij elkaar gaat het beter dan we tien jaar geleden hadden verwacht”, vindt Herbert Brücker, een econoom en migratiespecialist van het Institut für Arbeitsmarkt- und Berufsforschung (IAB).
Der Spiegel dook echter dieper in de statistieken. De mannen die werken, hebben niet allemaal een voltijdse baan. Ook deeltijdse banen en mensen die enkele uren per week aan de slag zijn, zitten in de statistieken. In Duitsland wordt iemand bestempeld als ‘werkend’ zodra die één uur per week presteert. Nog altijd werken heel weinig vrouwen, deels een gevolg van traditionele rollenpatronen. Twee op de drie migrantenvrouwen werkte in het land van herkomst evenmin buitenshuis. Daarnaast belemmert een tekort aan kinderopvangplaatsen de arbeidsmobiliteit.
De meerderheid van de werkende asielzoekers verdient maar iets meer dan het minimumloon.
Al die factoren leiden ertoe dat de meeste werkende asielzoekers slechts iets meer dan het minimumloon verdienen. Eén op de vijf krijgt een extra vergoeding van de overheid. “Kunnen we stellen ‘Wir haben es geschafft’? Nee”, concludeert Der Spiegel. “De meerderheid van de mannen van 2015 heeft dan wel een baan gevonden, maar hun loon is vaak te laag. Velen hebben ze taalproblemen. Bovendien zijn de scholing en de opleiding zwak – zeker voor vrouwen.”
Maar er zijn nog meer problemen. Duitse bedrijven zoeken actief werknemers onder de vluchtelingen, maar zij klagen over bureaucratische rompslomp, ellenlange procedures en onduidelijke beslissingen. De deelstaat Baden-Württemberg heeft een project dat migranten sneller aan een opleidingsplaats in bedrijven moet helpen. Vijftig ambtenaren begeleiden 1.400 vluchtelingen, van wie de helft inmiddels een opleiding in een bedrijf volgt.
Onderwijs kan beter
Het Duitse onderwijs was er vóór de vluchtelingenzomer al niet te best aan toe. Het kampt met een tekort aan leraars. De instroom van vluchtelingen in 2015 en 2016 verscherpte de problemen nog. Het wereldwijd geroemde duale leersysteem lijkt niet te helpen. Daarbij volgen jongeren les op de schoolbanken, aangevuld met een opleiding in een bedrijf. Maar in 2023 had 44 procent van de leerlingen uit Afghanistan en Eritrea vroegtijdig de brui gegeven aan het duaal leren. Ruim een kwart slaagde niet in het examen. De grote struikelblokken waren de gebrekkige talenkennis en scholing. Critici benadrukken dan weer dat kinderen van vluchtelingen te gemakkelijk in het beroepsonderwijs worden gedropt, wat in die scholen extra druk op de ketel zet.
‘Gigantisch experiment’
Der Spiegel maakt een ontnuchterende balans op, tien jaar na de vluchtelingenzomer. In 2013 werd de rechts-populistische partij AfD opgericht. Ze raakte toen niet boven de kiesdrempel van 5 procent. Bij de federale verkiezingen van februari dit jaar werd AfD met bijna 21 procent de grootste partij na de christendemocraten. De jongste opiniepeilingen zien haar in een nek-aan-nekrace met CDU-CSU.
Nog weinigen blijven bij de stelling “Wir schaffen das”. Onder hen Angela Merkel, in een interview in Der Spiegel van november vorig jaar. Ze herhaalde daar haar slagzin. “Uiteraard heeft de immigratie problemen meegebracht. Maar we hebben ook getoond wat ons land kan.”
“De balans van het gigantische migratie-experiment dat in 2015 begon, is gemengd”, concludeert Der Spiegel. “Bijna elk jaar kwamen er 100.000 nieuwe vluchtelingen naar Duitsland. We kunnen dat niet blijven bemeesteren. Een grote meerderheid van de Duitsers wil dat ook niet langer. Het optimisme is verdwenen. Van de toenmalige welkomstcultuur blijft nog maar weinig over.”
