Steven Van Hecke (KU Leuven): ‘Een Republikeinse overwinning in de VS betekent dat Europa nu echt zijn eigen boontjes moet leren doppen’

De tussentijdse verkiezingen in de Verenigde Staten lijken niet uit de draaien op een Republikeinse overrompeling van het Amerikaanse parlement. Maar als de Democraten niettemin hun meerderheid moeten afstaan aan de Republikeinen, wat zou dat betekenen voor de Europeanen?

Alle 435 zetels in het Huis van Afgevaardigden zijn in het geding, en 35 van de 100 Senaatszetels. De strijd in deze midterms of tussentijdse verkiezingen is ongemeen spannend. De laatste peilingen gaven de Republikeinen een meerderheid in het Huis. In de Senaat zou het erg nipt worden. President Joe Biden, een Democraat, lijkt moeilijke tijden tegemoet te gaan. Maar wat zou een Republikeinse overwinning veranderen voor de Europeanen?

Europese Unie

“Zonder de Amerikanen zouden de Oekraïners er niet zo goed voorstaan vandaag, en dus ook de Europeanen niet”, zegt Steven Van Hecke, hoofddocent Europese politiek aan de KU Leuven. “Het herinnert ons eraan hoe sterk wij afhankelijk zijn gebleven van de VS. Het resultaat van deze tussentijdse verkiezingen zal op de korte termijn weinig veranderen voor Europa. Maar wat als Donald Trump opnieuw Amerikaanse president wordt? Een Republikeinse overwinning vandaag zou ons erop wijzen hoe precair onze toestand is. Het betekent dat Europa nu echt zijn eigen boontjes moet leren doppen.”

Eigenlijk wisten we dat al langer. Tijdens een G7-top in mei 2017 was de toenmalige Duitse bondskanselier Angela Merkel zwaar ontgoocheld door de eigengereide houding van president Trump. Kort daarna verklaarde ze dat “de Europeanen hun eigen lot in handen moeten nemen”. In september van datzelfde jaar hield de Franse president Emmanuel Macron zijn fameuze Sorbonne-speech over de strategische autonomie van Europa. En in november 2019 trad Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aan met een geopolitieke agenda voor de Europese Unie. “Maar het bleef allemaal bij woorden”, zegt Van Hecke. “De wake-upcall is er gekomen op 24 februari dit jaar, met de Russische inval in Oekraïne. Toen beseften de lidstaten uit West-Europa pas echt dat de wereld veranderd was, en dat Europa een geopolitieke speler zou moeten worden met een eigen koers.”

Intussen zijn de lidstaten in beweging gekomen. “We zijn stilletjes bezig op het gebied van energie, met het gevaar dat we Rusland inruilen voor andere autocratische spelers”, zegt Van Hecke. “Gelukkig zijn er de Noren en de Amerikanen. Op het gebied van technologie heeft de Europese Commissie voorstellen gedaan. Denk aan de European Chips Act, die de Europese productie van halfgeleiders moet stimuleren, en de Critical Raw Materials Act, die onze aanvoer van lithium en andere strategische grondstoffen veilig moet stellen. We hebben dus hier en daar al wat stappen gezet, maar we zijn er nog lang niet.”

Hoever Europa feitelijk staat, toonde het recent bezoek van Duits bondskanselier Olaf Scholz aan China aan. “Dat een Duitse bondskanselier op handelsmissie naar China gaat, op een moment van zoveel onenigheid met andere lidstaten, zonder ruggespraak, en alleen kiest voor de Duitse industrie: dat voelt aan als een episode uit een een lang vervlogen feuilleton”, zegt Van Hecke. “Vijf jaar geleden zou dat nog door de beugel gekund hebben. Maar had de Russische inval in Oekraïne ons intussen geen les geleerd? Gelukkig is er ook in Duitsland heel wat kritiek gekomen op dat bezoek van Scholz. Maar het blijft een veeg teken. Hopelijk is het een soort stuiptrekking van een voorbije periode. Want de klok tikt. Als er over twee jaar opnieuw een Republikein in het Witte Huis zit, zal Europa er moeten staan.”

Defensie

In de NAVO is Europa weer goede maatjes met de VS, maar zal dat zo blijven? “De midterms zullen niet onmiddellijk een impact hebben, omdat defensie en buitenlands beleid het prerogatief van de president zijn”, zegt Sven Biscop, hoofddocent internationale politiek aan de Universiteit Gent, en verbonden aan het Egmont Instituut. “Het Congres heeft wel enige macht: verdragen moeten worden geratificeerd, wetten moeten worden goedgekeurd. Maar op de richting van het defensiebeleid kan het Congres niet onmiddellijk op wegen. Natuurlijk, als de Republikeinen het Witte Huis heroveren in 2024, dan kom je in een andere situatie. Dan verwacht ik potentieel grote veranderingen.”

De NAVO leek haar tweede adem gevonden te hebben sedert de oorlog in Oekraïne. Maar een Republikeinse golf in het Amerikaanse Congres zou geen goed nieuws zijn. Wordt de NAVO opnieuw “hersendood”, zoals de Franse president Emmanuel Macron verklaarde in 2019? Zover zal het niet komen, aldus Biscop. “In juni heeft de NAVO-top van Madrid een nieuw strategisch concept goedgekeurd. Weinig aandacht ging echter naar het zogenoemde New Force Model van de NAVO. Dat voorziet de opbouw van een snelle interventiemacht van 300.000 militairen. Dat zullen grotendeels Europese militairen zijn, en komt dus neer op een europeanisering van de conventionele defensie van Europa. Want de Amerikanen verwachten dat de Europeanen meer doen voor hun eigen verdediging, zeker wat betreft conventionele strijdkrachten. Als Donald Trump het Witte Huis herwint, zal hij daar veel radicaler in zijn. Biden legt veel meer nadruk op samenwerking met bondgenoten en partners.”

Bij de Republikeinen gaan er stemmen op om de militaire steun aan Oekraïne af te bouwen, wat slecht nieuws zou zijn voor Europa. “Of de Republikeinen het echt menen, is moeilijk in te schatten”, zegt Biscop. “In elk geval is er een school in de Republikeinse partij die met dat idee schermt, in de lijn van America First. ‘Moeten wij ons opofferen voor die Oekraïners?’ luidt het. Het is uitkijken of er ook iets van komt in de praktijk.”

Klimaat

In augustus ondertekende Joe Biden de Inflation Reduction Act. Naast een minimumbelasting voor bedrijven, lagere prijzen voor geneesmiddelen en andere ingrepen, voorziet de nieuwe wet vooral in grootscheepse investeringen en belastingvoordelen in de strijd tegen de klimaatopwarming. “Met die belastingvoordelen heeft Biden het slim gespeeld”, zegt Jos Delbeke, voormalige Europese topambtenaar voor klimaat en vandaag hoogleraar klimaatbeleid aan de European University Institute in Firenze. “Belastingvoordelen kun je heel moeilijk terugschroeven in de VS. De grote brokken van de Inflation Reduction Act – die overigens weinig met inflatie te maken heeft – zijn al door het Congres gesluisd. De Republikeinen zullen niet in staat zijn dat terug te draaien, zodat het huidige Amerikaanse klimaatbeleid grotendeels intact zal blijven. Dat neemt niet weg dat de politieke retoriek rond het klimaat hoog zal oplaaien. Het debat in de VS is erg gepolariseerd. Het zal niet mooi worden.”

Veel nieuwe klimaatmaatregelen moeten we van de Amerikaanse federale regering niet meer verwachten, volgens Delbeke. “Dat zag je op de klimaatconferentie in Sharm-el-Sheikh. De Amerikaanse klimaatgezant John Kerry riep daar de Amerikaanse deelstaten, steden en bedrijven op meer te doen tegen de klimaatopwarming. Dat betekent dat op het federale niveau in de VS niet veel meer zal bewegen.”

Gelukkig kan de Inflation Reduction Act een verschil maken. Al zit aan de wet een protectionistische kant. “De aankoop van elektrische auto’s krijgt belastingvoordelen op voorwaarde dat de meeste onderdelen van Amerikaanse makelij zijn”, aldus Delbeke. “Dat maakt de Europese autoproducenten ongerust. Maar die nervositeit betekent wel dat de wet haar impact allicht niet zal missen.”

Het is bekend dat Kerry goed kan opschieten met zijn Chinese evenknie. Zal een Republikeinse overwinning in de midterms die verstandhouding dwarsbomen? “De Amerikaans-Chinese klimaatsamenwerking stond al onder druk”, zegt Delbeke. “De Chinezen zijn niet opgezet met de steeds vijandiger houding van de Amerikanen op andere terreinen. Op persoonlijk vlak komen Kerry en zijn Chinese evenknie nog steeds goed overeen. Maar de grote politiek is daar tussen komen fietsen. Dus, dat zit niet goed. En veel kans op verbetering is er niet.”

Energie

De VS hebben dit jaar een levenslijn geworpen naar Europa voor onze aardgasbevoorrading. Het hoeft geen betoog dat Rusland ons probeert in de kou te zetten. Dit jaar verschrompelde de aanvoer van Russisch aardgas naar Europa via pijpleidingen. Er stroomde al 51 miljard kubieke meter minder Russisch aardgas naar Europa. Dat gat in het aanbod werd bijna integraal opgevuld met een grotere toevoer per schip van vloeibaar aardgas (lng), met de VS als hofleverancier (zie grafiek). Dit jaar voerde de VS al 30 miljard kubieke meter lng extra uit naar Europa. De VS leveren sinds deze zomer meer aardgas aan Europa dan Rusland (zie grafiek). De VS zijn op dit ogenblik goed voor ongeveer 15 procent van de totale Europese aardgasinvoer. De extra bevoorrading uit de VS heeft Europa behoed voor aardgastekorten en een nog veel grotere energiecrisis.

De kans is klein dat de VS een rem zouden zetten op die cruciale aardgasbevoorrading van Europa, ook als de Republikeinen de meerderheid in het Congres veroveren. De VS hebben er geen baat bij Europa in de kou te zetten. Dat zou de Europese steun voor Oekraïne kunnen aantasten, als Europa opnieuw toenadering zou zoeken tot Rusland om de aardgasbevoorrading te herstellen. In maart van dit jaar sloten president Biden en Commissievoorzitter Von der Leyen nog een belangrijk akkoord. De VS verbonden zich ertoe de lng-toevoer naar Europa op te drijven, terwijl Europese nutsbedrijven beloofden op de lange termijn kopers te blijven van Amerikaans lng.

Europa loopt wel het risico dat de prijs van het Amerikaanse lng in de loop van 2023 opnieuw kan stijgen. Dit jaar werd heel wat Amerikaans lng dat bestemd was voor China omgeleid naar Europa. Mocht de Chinese economie herstellen in de loop van 2023, dan zal ook de vraag naar lng fors toenemen en zal Europa hogere prijzen moeten betalen om de bevoorrading veilig te stellen.

De midterms kunnen een grote impact hebben op de internationale olieprijzen en dus ook op onze invoerfactuur van olie. President Biden heeft dit jaar bijna de helft van de Amerikaanse strategische oliereserves op de markt gebracht in een poging een rem te zetten op de stijging van de olieprijzen. De hoge energieprijzen zijn ook in de VS een belangrijke bron van de relatief hoge inflatie, die inteert op de koopkracht van heel wat Amerikanen. De Democraten van Biden zullen wellicht daarvoor een politieke prijs betalen in de midterms. Na de verkiezingen zal Biden waarschijnlijk stoppen met het aanspreken van de strategische oliereserves, gezien hun relatief lage peil. Dat kan de internationale olieprijzen de volgende maanden hoger jagen, ook omdat de OPEC-leden vasthouden aan productiebeperkingen.

De euro

De euro is flink verzwakt tegenover de dollar, maar een Republikeinse meerderheid in het Amerikaanse Congres zou dat kunnen veranderen, denkt Peter Vanden Houte, de hoofdeconoom van ING België. “De Republikeinen zullen alle plannen van de Democraten en president Biden blokkeren, en zelf niet met grote plannen op de proppen komen. Dat betekent dat de Amerikaanse economie weinig budgettaire impulsen zal ondervinden, net op een ogenblik dat het land lijkt af te stevenen op een recessie. Sectoren als bouw en vastgoed komen in de problemen, en in de technologiesector staat de werkgelegenheid onder druk. Als het Congres niet zorgt voor een economische stimulans, komt het gewicht op de schouders te liggen van de Fed, de Amerikaanse centrale bank. Die zal zich verplicht zien de rente opnieuw te laten zakken. Dat zal op de dollar wegen en zo de koers van de euro versterken.”

De gevolgen van een renteverlaging zullen niet meteen zichtbaar worden, aldus Vanden Houte. Want de financiële markten staan niet afkering tegenover een politieke blokkering. “Het komt neer op laisser-faire: geen economische stimulus, maar ook geen overbelasting. Het biedt meer zekerheid voor de financiële markten, want ze weten dat er weinig zal gebeuren.”

In elk geval zou een Amerikaanse renteverlaging in de kaart spelen van de euro, maar niets is zeker, besluit Vanden Houte. “Als er tegelijk iets zou gebeuren in Oekraïne waardoor de gasprijzen opnieuw door het dak gaan, dan zitten we in een ander verhaal. Dat maakt voorspellingen zo moeilijk.”