Stefan Hertmans: ‘Er is een grote, nieuwe centrumpartij nodig’

In Verschuivingen probeerde Stefan Hertmans de tijdsgeest te vatten. De zoektocht naar een nieuwe ideologie, als tegenwicht voor de heersende neoliberale ideeën, loopt als een rode draad door het boek. Met de hoop op verbeteringen, soms tegen beter weten in. “Als je grumpy wordt, verzink je in negativiteit. Slechte woede geeft haat, goede woede schenkt hoop, en dat is de eerste stap naar activisme.”

In een videogesprek met zijn uitgeverij, tijdens een van de lockdowns in de winter van 2021, kreeg Stefan Hertmans de vraag: wat zijn voor jou de fundamenten van jouw generatie? Wat zou jij vertellen aan je studenten van 25 jaar, als je na tien jaar weer voor de klas zou staan? “Ik heb die vraag eerst ver van me afgeduwd”, zegt Hertmans bijna een jaar later. “Ik wilde niet proberen representatief te zijn voor mijn generatie. Maar het verzet was natuurlijk tevergeefs, want tijdens slapeloze uren was ik eigenlijk al aan het schrijven. Daarna ging het snel. Op 23 februari heb ik de eerste draft van Verschuivingen naar mijn redactrice gestuurd.”

De dag nadien viel Rusland Oekraïne binnen.

STEFAN HERTMANS. “Ja. Dat was een gigantische verschuiving, die we misschien hadden moeten voorzien, in 2014 al, toen politici als Guy Verhofstadt op het Maidanplein met een Europese vlag stonden te zwaaien. We hadden kunnen voorzien dat Angela Merkel en de hele Europese Unie met haar soft power daar geen greep op hadden. Maar we hebben het niet gezien, of toch onvoldoende. En dan komt plots die breuk. Ik was er zo door verblind dat ik mijn redactrice schreef: gooi mijn manuscript maar weg, ik heb de wereld van gisteren beschreven (in de klassieker De wereld van gisteren nam Stefan Zweig afscheid van het vooroorlogse Europa, nvdr).

“Mijn redactrice merkte terecht op: die dingen schuiven door. We zien de reacties van het Westen, de hele geopolitiek die een nieuwe wending krijgt door die oorlog. Onze energiepolitiek verandert. Je ziet het ook op andere gebieden. Het trumpisme is niet verdwenen, maar schuift door. Zo heb ik mijn manuscript moeten herlezen en opnieuw leren aanvaarden als wat het is: mijn getuigenis, iemand van mijn generatie die als schrijvende burger probeert te begrijpen in welke tijd hij leeft.”

Was dat confronterend?

HERTMANS. “Soms. Ik had een hoofdstuk geschreven over de toenemende agressie in het verkeer. Toen dacht ik: dit wordt nu wel een beetje grumpy (lacht hartelijk). Dat is de valkuil van de leeftijd. Ik heb gewoon lang in een trage, vriendelijke wereld geleefd. Als je dan zo’n hoofdstuk schrapt, is dat wel even confronterend, omdat je bij jezelf denkt: nu ga je te ver. Je moet niet beginnen te klagen. Daar heeft niemand iets aan. Je moet analyseren.”

Vat ik het goed samen als u in de klimaatcrisis tegelijk de grootste uitdaging en de grootste hoop ziet?

HERTMANS. “Het is onze enige wereldwijde uitdaging, waar al de rest afhankelijk van is geworden: migratie, de crisis van het neoliberalisme, de hertekening van het globalisme. En net omdat het een crisis is van onze bestaansvoorwaarde op deze planeet, maakt zij naast negatieve tegelijk ook heel veel positieve krachten los.

“Het is heel moeilijk op het juiste punt te gaan staan. Als ik in New York in een progressieve deli een latte met havermelk drink, dan kan ik me wel heel correct voelen, maar de soja en de avocado die daar worden geserveerd, zorgen er mee voor dat het Amazonewoud tegen de vlakte gaat. Mijn guacamole is even schuldig als de oude dieselwagen die de lage emissiezone niet meer in mag. In die zin is er maar één ding futiel geworden: de ander beschuldigen. Je moet niet beschuldigen maar proberen te begrijpen en te analyseren waar iets vandaan komt. Wij behoren tot de geprivilegieerde klasse die dat kan doen. Miljoenen mensen hebben daar de tijd niet voor. Daarna komt de pijnlijkste vraag: hebben jij en ik het recht te denken in hun plaats? Vroeger stonden we daar haast niet bij stil.”

Het debat verzandt snel in een soort gelijkhebberij. Maar is het niet onvermijdelijk dat je iemand probeert te overtuigen van jouw gelijk, als je gelooft dat de ene weg heilzamer is dan de andere?

HERTMANS. “Jazeker. Maar je kunt mijn tegenstrever zijn zonder mijn vijand te worden. Nu zie je dat mensen het gevoel hebben dat iemand die hun mening niet deelt, hun vijand is. Dat is het ergst in het Angelsaksische model met een tweepartijensysteem. Dat is funest voor een democratie. Als er maar twee keuzemogelijkheden zijn, kan een land uit elkaar scheuren. Je moet in een democratie dat lastige meerpartijenstelsel hebben, daar ben ik van overtuigd. Je moet in de openbaarheid, in de publieke ruimte, op een hoffelijke manier met de ander van mening kunnen verschillen. Als je alleen maar opinieert en de ander wegzet als vijand, dan doe je politiek een stap achteruit.

“Ook ons middenveld gaat daaraan kapot, en dat verontrust mij zeer. We hebben een grote, nieuwe centrumpartij nodig, waarin de bedreigde middenpartijen samen gaan voor het burgerschap. Een partij van zorgzame, waakzame burgers. Heel veel mensen willen waakzame burgers zijn, maar de politiek verliest hen doordat politici elkaar voortdurend afkatten en vliegen afvangen. Politiek is net manieren zoeken om samen een doel te bereiken. Daarom moeten je blijven praten, ook als tegenstanders.”

Misschien zijn er ook politici die dat gewoon niet willen?

HERTMANS. “Het is een combinatie van onvermogen en onwil, en in bepaalde hoeken is het strategie. Ik wacht op een ouderwetse, bevlogen politicus die de mensen durft aan te spreken, en zegt: ‘hier staan we voor, hier moeten we door’, en dat doet met een zekere waardigheid.”

Dat soort pleidooi kan snel verkeerd worden begrepen. Zelfs weldenkende mensen verlangen weleens naar een sterke leider…

HERTMANS. “Dat bedoel ik natuurlijk niet, ik verlang helemaal niet naar een sterke leider. Ik denk wel dat we nood hebben aan grote, bevlogen sprekers. Al bestaan er natuurlijk ook heel foute retorici.

“Het vergt ook veel van politici. Ik moet soms denken aan wat Mark Rutte zei: ‘Ik zal het niet meer hebben over visie.’ Dat is het toppunt van de doorgeschoten pragmaticus. Maar de pragmaticus wordt na een tijd altijd een beetje een cynicus. Hij zal de theoreticus een dromer vinden. En het gevaar van de theoreticus is dat hij totalitair gaat denken, want hij zit te veralgemenen in zijn ideeën. Dat zijn de twee polen waartussen politici altijd behoedzaam moeten bewegen. Je moet een politiek denken hebben, dat op elk moment openstaat voor de bijschaving van de eigen standpunten. Dat is in onze particratie erg zeldzaam geworden.”

In Verschuivingen hebt u het over de veranderende massabewegingen. Ze focussen op individuele thema’s als gender, identiteit of klimaat. Er zit niet langer een grotere, algemene ideologie achter, die druk kan uitoefenen op het beleid. Verlangt u terug naar een grotere ideologie?

HERTMANS. “De vraag naar ideologie loopt als een rode draad door dat boek. En ik vraag me af of we toch niet in een ideologie leven, terwijl iedereen zegt dat het geen ideologie is: die van de neoliberale vrije markt en de post-democratieën. Die ideologie, waarin vrijheid wordt gezien als doen waar je zin in hebt, begint nu haar grimmige kant te tonen. Ik pleit dus zeker niet voor een terugkeer van oude ideologieën, voor een totalitair systeem of de modernistische, globalistische theoriemodellen, maar wel voor het besef dat we leven in een ideologie, en dat je dat kunt veranderen. We hebben gedacht: als je alles vermarkt, dan komt er algemene vrede. Het tegendeel is gebleken. Als je alles vermarkt, heb je uiteindelijk met iedereen ruzie.”

Het blijkt wel een erg stevig model. Er is veel kritiek op, maar het blijkt niet zo eenvoudig om het bij te sturen.

HERTMANS. “Het is een totalitair model, dat grote maatschappelijke structuren heeft. En een cynisch model, in die zin dat het onder het mom van menslievendheid mensen overal uitbuit. “Het instorten van onze zorgsamenleving – kijk naar wat er in onze crèches en de woon-zorgcentra gebeurt – is te wijten aan de vermarkting van de zorg, aan het neoliberale denken, dat hulpbehoevenden wegzet als klanten die iets nodig hebben.”

Ecologie gaat eigenlijk niet eens over de planeet, want die zal zich wel redden, maar over hoe wij op die planeet leven.

HERTMANS. “Precies, daarom is het zo belangrijk niet alleen een wereldburger te zijn, maar weer een aardbewoner te worden, zoals de Franse filosoof Bruno Latour zegt. Het is erg belangrijk dat er een nieuwe ideologie komt, waarin je een nieuwe economie kunt verzoenen met ecologie. Daar zijn we naar op weg. In die zin ben ik wel hoopvol, al is het soms tegen beter weten in. De hoop begint als emotie, maar ze werkt als denken. Ze kan aangeleerd worden. Populistisch rechts heeft de hoop vervangen door woede. Maar slechte woede geeft haat, en goede woede geeft hoop. De hoop is een cultureel principe, de eerste stap naar activisme. De emotie moet een gedachte worden. Dat is wat ik probeer.”