Soumaya Majdoub: ‘Kapitalisme kent geen grenzen tot het op die van de planeet stoot’

Groei en welvaart blijven de ultieme ambities van bedrijven. Ze proberen daarom te overleven in hun huidige hoedanigheid. Volgens demografe Soumaya Majdoub ontbreekt het hen daardoor aan verbeeldingskracht om de toekomst tegemoet te treden. “Het is makkelijk ons in te denken dat de wereld vergaat, maar we kunnen ons niet voorstellen hoe een wereld zonder kapitalisme eruit zou zien.”

Laptop open, notities bij de hand, een rist bijkomende opmerkingen nog in de kantlijn gekribbeld: Soumaya Majdoub is grondig voorbereid op het interview. Al lijkt zij soms het journalistenpetje te dragen, als ze polst naar mijn opvatting over het kapitalisme of neokolonisatie. Afsluiten doet ze Piet Huysentruyt-gewijs: “En wat heb je nu geleerd vandaag?”

De interdisciplinaire wetenschapper is onderzoeker aan de UB School of Economics in Barcelona en verbonden aan de faculteit economische en sociale wetenschappen van de VUB. Sinds mei is ze ook lid van het Hoog Comité voor een Rechtvaardige Transitie. Daarin is een groep wetenschappers verzameld die, onder leiding van de armoede-experte Bea Cantillon en de econoom Marek Hudon, sociale rechtvaardigheid en ecologische duurzaamheid met elkaar moeten verbinden.

“Ik ben geen roeptoeter op Twitter en ik zal nooit deelnemen aan De Slimste Mens ter Wereld. Daar ben ik niet slim genoeg voor. Ik probeer wel mijn inzichten te delen op een meer serene manier.” Intussen blijkt Majdoub al maanden weg van Twitter. Hoewel een goede manier om op de hoogte te blijven van het werk van collega’s, zegt ze, is het ook een te grote energievreter door alle negatieve spuierij in de marge. “Toen ik Bea vertelde dat het medium mij stress gaf, zei ze: ‘Wel, stop er dan gewoon mee.’ Zo simpel was het.”

Sinds jaar en dag wordt de overbevolking aangehaald als oorzaak van de klimaatproblemen. In uw boek Consumeren als konijnen wijt u het aan overconsumptie, een inzicht dat niet erg populair is.

SOUMAYA MAJDOUB. “Als we zeggen dat de wereld overbevolkt is, zeggen we dat er mensen te veel zijn. Welke mensen zijn dat dan? Dat we met almaar meer op aarde rondlopen, komt voornamelijk door de stijgende levensverwachting en dus tragere sterftecijfers. Niemand declameert dat we weer sneller moeten overlijden om de overbevolking tegen te gaan.

“Het echte klimaatprobleem is niet de hoeveelheid mensen, maar de hoeveelheid goederen en diensten dat een deel van die bevolking op de markt wil brengen. Winst is de drijvende kracht van onze economie. We willen almaar meer: meer mogelijkheden, meer groei, meer winst. Die drijfveren leiden tot overconsumptie, met als gevolg dat het milieu verloedert. Die consumptie is echter niet vraaggedreven door consumenten, wel winst- en groeigedreven door bedrijven.”

U praat over winst en groei alsof het iets slechts is.

MAJDOUB. “Moet elke onderneming winst maken? Moet elk bedrijf upscalen of uitbreiden? Ik ken genoeg lokale initiatieven die op kleine schaal gedijen, zonder dat daar explosieve groeiverwachtingen tegenover hoeven te staan.

“Als winst de drijvende kracht van een economie is, wordt concurrentie vanzelfsprekend. Alles moet meer en beter worden, om de ander te overtroeven. Toegang tot nieuwe markten en middelen is daarom altijd nodig. Dat is de essentie van het kapitalisme. Dan wordt het problematisch: winstoptimalisatie in dit systeem vereist ook de externalisering van de kosten van die activiteiten.”

Hoezo?

MAJDOUB. “Het kapitalisme is fundamenteel afhankelijk van toe-eigening en de voortdurende kolonisatie van een niet-kapitalistische buitenkant. In de theorie noemen we dat Landnahme, landjepik zeg maar. Dat kan zich op drie manieren manifesteren: geografisch als kolonialisme, sociaal als reproductiearbeid en in relatie tot de natuur.

“Om het in cijfers uit te drukken, met het jaar 2015 als referentie: de landen met een hoog inkomen zijn erin geslaagd 10,1 miljard ton grondstoffen, 22,7 biljoen – dat zijn 18 nullen – joules energie, 379 miljard uren menselijke arbeid en 800 miljoen hectare land te onttrekken aan de lagelonenlanden ten zuiden van de evenaar.”

Zegt u dat kolonisatie terug is?

MAJDOUB. “Is ze ooit weggeweest? De crisissen die voortvloeien uit de dubbele dynamiek van uitbuiting en toe-eigening, zijn inherent aan het proces van economische groei. De grenzen van de groei zijn de grenzen van het kapitalisme. We moeten dus niet alleen die groei onder de loep nemen, maar het hele kapitalistische systeem.”

Moet het kapitalisme op de schop, als we het klimaat willen redden?

MAJDOUB. “Eigenlijk wel, want kapitalisme kent geen grenzen tot het op die van de planeet stoot. In de negentiende eeuw raakte het kapitalisme verslaafd aan fossiele brandstoffen. Dat was het begin van het fossiele kapitalisme, dat aan de basis van de klimaatverandering ligt, omdat fossiele brandstoffen de productiemiddelen zijn die de hele kapitalistische productiewijze mogelijk maken. Fossiel kapitalisme beschrijft dus een economisch systeem van zichzelf in stand houdende groei, dat afhankelijk is van een groeiende hoeveelheid fossiele brandstoffen. Dat leidt tot een steeds grotere accumulatie van atmosferische koolstofdioxide, die op haar beurt de opwarming van de aarde aandrijft.”

Maar we kunnen toch niet ontkennen dat de stijgende wereldbevolking ruimte nodig heeft om te wonen? En steden zijn een enorme bron van luchtvervuiling.

MAJDOUB. “In principe kan de hele wereldbevolking in de Amerikaanse staat Texas wonen. We kunnen elke mens op aarde daar 100 vierkante meter geven, erg compact in hoogbouw weliswaar. Uiteraard is dat niet wenselijk, maar het illustreert wel hoe ons wereldbeeld afwijkt van de realiteit.”

Ondertussen blijven de klimaatproblemen beroeren. Uit onze enquête naar aanleiding van de Trends Impact Awards bleek dat bedrijfsleiders niet bezig zijn met de toekomst of klimaatneutraliteit tegen 2050.

MAJDOUB. “We rollen van crisis naar crisis, dus is het ergens begrijpelijk dat bedrijven vooral bezig zijn met overleven. Maar voor we ons afvragen waarom ze niet nadenken over duurzaamheid, stellen we beter de vraag wat duurzaamheid is. Hoeveel marge is er voor aanpassingen om klimaatneutraliteit te bereiken? Door bedrijven aan te sporen innoverende oplossingen te implementeren zetten we telkens de interne logica van het kapitalisme buiten schot. Die innovaties behandelen de symptomen. Daardoor zijn die bedrijven allesbehalve toekomstbestendig, zoals zal blijken bij de volgende crisis. Ondernemingen proberen te overleven in hun huidige hoedanigheid. Het ontbreekt hen aan verbeeldingskracht. Het is makkelijker ons in te denken dat de wereld vergaat dan hoe een wereld zonder kapitalisme eruit zou zien.”

U pleit daarom voor een shift via een nieuw ecofeminisme.

MAJDOUB. “Er moet een grote economische herverdeling komen, en een systeem waarin de productie sociaal rechtvaardig en ecologisch regeneratief is. In plaats van alleen in te zetten op groei en winst, moeten we ook waarden als zorgzaamheid en verantwoordelijkheidszin prioritair maken in het bedrijfsleven.

“Het ecofeminisme impliceert ook een gedekoloniseerde benadering van de economie. Vrouwen nemen wereldwijd meer dan de helft van het werk op zich, voor slechts een fractie van de lonen. Het gaat trouwens niet alleen over de zogenoemde noord-zuidverdeling. Er is een enorme onzichtbare economie van arbeid door vrouwen. Ook in België. Vrouwen staan nog altijd in voor het grootste deel van het huishouden en de zorg voor kinderen. Ze zijn ook vaker mantelzorger. Arbeid die de betaalde arbeid van anderen mogelijk maakt, is een essentieel kenmerk van dit economische systeem, dat in wezen patriarchaal van aard is.”

Tijdens de COP27 in Sharm-El-Sheikh waren herstelbetalingen een hot topic. Horen die ook bij de dekolonisering?

MAJDOUB. “Dat is wishful thinking. We slagen er zelfs niet in te erkennen wat de grondoorzaken zijn van deze polycrisis. Maar we mogen landen ten zuiden van de evenaar toch eindelijk weleens rechtvaardig verlonen voor alle arbeid, grondstoffen en werkuren die we daar gehaald hebben?”

Met Women in Urbanism probeert u steden ook meer inclusief maken.

MAJDOUB. “Steden spelen een grote rol in de transitie naar een niet-destructief economisch systeem, maar in hun huidige vorm zijn ze een uiting van het patriarchale systeem. Stadsplanning is niet neutraal. Daarom ijveren we voor een gelijkwaardige verhouding tussen de actoren die vorm geven aan en gebruik maken van de stad, met aandacht voor welzijn en rechtvaardigheid, op sociaal en ruimtelijk gebied, en zonder de inbedding in het milieu te vergeten.

“Stadplanning en gender worden vaak in één adem genoemd met het veiligheidsgevoel van vrouwen in de publieke ruimte. De publieke ruimte zou dan aangepast moeten worden, zodat vrouwen zich veiliger voelen. Dat is een kromme redenering. Iedereen moet zich veilig voelen in publieke ruimtes. Dus moet je zoeken naar de oorzaak van het onveiligheidsgevoel. Dat is niet de publieke ruimte, maar de persoon die mij zou kunnen aanvallen of aanranden. Uiteraard is er een causale relatie tussen stedelijke ruimte en maatschappelijke ontwikkelingen. Het zich toe-eigenen van de publieke ruimte op een volwaardige manier vraagt om een maatschappelijke heropvoeding van zij die er gebruik van maken. Het zijn misschien harde woorden, maar door extra straatverlichting neemt bij een man de drang om een vrouw aan te randen niet af, het wordt hem gewoon moeilijker gemaakt. Inclusieve planning legt de nadruk op de implicatie en integratie van zij die het gemakkelijkst kunnen worden uitgesloten.”

Gelooft u echt dat we de wereldorde en -economie zo drastisch kunnen hervormen?

MAJDOUB. “Het zal wel moeten, maar ik weet ook dat zoiets een werk van lange adem is. We zetten nog liever onze principes aan de kant dan dat we echte verandering nastreven. Kijk maar naar NewB. Dat is begonnen als een ethische, coöperatieve bank, en nu noodgedwongen geëindigd als bankagent van VDK Bank in Franstalig België. Nieuwe bedrijfsmodellen zullen eerst vragen om een herdefiniëring van wat ‘een onderneming’, alsook van de meetindicatoren die daarvoor gebruikt worden.”