Robert Kaplan ziet grootmachten in verval: ‘Europa zal steeds minder van tel zijn’

Permanente chaos, grootmachten in verval, wereldwijde crises, dat is het wereldbeeld van geopolitiek expert Robert D. Kaplan. Zijn realisme stemt niet vrolijk, maar zegt tegelijk dat wanhoop niet aan de orde is.

Robert Kaplan is al decennia een prominente stem in het geopolitieke debat. Begonnen als journalist in de jaren tachtig, zwierf hij de wereld rond op jacht naar in zijn ogen vergeten en onderbelichte verhalen die toch bepalend waren voor de wereldorde. Door de decennia heen dikten zijn artikelen aan tot inzichtrijke essays en doorwrochte analyses voor bekende titels als Foreign Affairs, The Atlantic en The Wall Street Journal. Sinds eind jaren tachtig heeft hij twee dozijn boeken geschreven, waarvan het jongste eind januari uitkomt.

Hij titelde het Waste Land, naar het beroemde gedicht van T.S. Eliot uit 1922, waarin die de teloorgang van een beschaving beschreef. In goed 200 bladzijden bundelt Robert Kaplan zijn inzichten en die van bekende en minder bekende buitenlandexperts, sociologen, filosofen en geschiedkundigen. Hij stelt dat het huidige tijdsgewricht veel weg heeft van de teloorgang en de uitzichtloosheid in Eliots gedicht.

Volgens Robert Kaplan beleven we een soort geglobaliseerd Weimar-moment. “Ik gebruik Weimar als waarschuwing en metafoor voor de wereld van vandaag. Voor alle duidelijkheid, ik insinueer niet dat we voor de opstanding van een nieuw Hitler-figuur staan. Weimar eindigde met de komst van Hitler, maar het had op talloze andere manieren kunnen uitdraaien.”

Wat wilt u dan wel duidelijk maken met de Weimar-metafoor?

ROBERT KAPLAN. “Dat we in een wereld in permanente crisis leven, net zoals Weimar was tussen 1919 en 1933. Toen de toenmalige Duitse politici een nieuwe grondwet opstelden, wilden ze geen herhaling van de Eerste Wereldoorlog en ook geen nieuwe tiran zoals Bismarck. Maar de slinger sloeg te ver naar de andere kant door. Ze ontwierpen een complex politiek systeem waarin niemand echt macht had, waardoor er permanent crisis was. Het was een keizerrijk van allerlei met elkaar verbonden regio’s en provincies, maar zonder keizer.”

Wat is de relevantie daarvan vandaag?

KAPLAN. “De wereld vandaag is net zo. Die is door technologie zo gekrompen dat een crisis aan de ene kant van de wereld gevoeld wordt aan de andere kant. Een kleinere wereld is een grotere bron van instabiliteit. We zijn verbonden door crises. Tegelijk is de wereld geografisch nog divers genoeg, waardoor geen wereldwijde totalitaire leider alle macht zal grijpen. Het huidige tijdsgewricht zal niet eindigen in een nieuwe Hitler-figuur.”

U legt de nadruk op het belang van persoonlijkheden. Waarom?

KAPLAN. “Om aan te tonen dat geschiedenis en geopolitiek heel shakespeariaans zijn. Ze worden niet enkel bepaald door onpersoonlijke en mechanische krachten, zoals geografie. Je leert als geopolitiek analist meer van Shakespeare dan van politieke wetenschappen.”

U spreekt ook van revolutionaire stamhoofden uit het verleden en vandaag. Wie zijn dat en welke rol spelen ze?

KAPLAN. “Dat zijn mannen – tot hiertoe zijn het altijd mannen – die de wereldorde willen omgooien. Er zijn periodes waarin de wereld homogeniseert, almaar gelijkgezinder wordt. Dan zijn er altijd mannen die daartegen reageren. Napoleon en Hitler waren zulke revolutionaire stamhoofden. Vandaag zijn dat Vladimir Poetin, Xi Jin Ping en, tot op zekere hoogte, Donald Trump. Zij houden niet van het systeem of de wereldorde zoals die is en willen die veranderen. Geopolitiek gezien is dat erg verstorend. Poetin wil Europa ontwrichten en Xi heeft al openlijk gezegd Taiwan te willen inlijven.”

Daartegenover staan machten die het status quo verdedigen. Welke zijn dat momenteel?

KAPLAN. “Tot aan de inauguratie van Trump waren de Verenigde Staten de grootste macht die het systeem wilde behouden zoals het was. Idealisten vergissen zich vaak in de Verenigde Staten. Ze vinden dat dat land wereldwijd de democratie moet uitdragen en dictators helpen omverwerpen. Maar de Verenigde Staten zijn bijna altijd voor het status quo. Tijdens de Koude Oorlog hadden ze geen enkel probleem met Arabische en Afrikaanse dictators. Ook risicoschuwe autoritaire leiders als Deng Xiaping en Hu Jintao waren geen probleem. Pas toen de Verenigde Staten na de Koude Oorlog voorbij die status quo grepen, met de oorlogen in Irak, kwamen ze in de problemen.”

Zal die behoudsgezindheid veranderen met Donald Trump in het Witte Huis?

KAPLAN. “Dat is moeilijk te raden. Hij is onvoorspelbaar. De ene dag is hij in de ban van iets en de dag erna verveelt het hem al. Hij is geen lezer en heeft zeker geen doordacht programma. Poetin en Xi zijn in dat opzicht makkelijker te analyseren.”

Welke rol is voor Europa weggelegd?

KAPLAN. “Terwijl Europa verdwijnt, verschijnt Eurazië. Europa zal steeds minder van tel zijn, net doordat de geografie het samentrekt in het Euraziatische continent, dat geopolitiek almaar belangrijker wordt. Kijk naar het conflict in Gaza: Europa is daar afwezig en van geen tel. De Verenigde Staten zijn er wel aanwezig, net als Iran en Rusland.”

Geldt dat ook voor de oorlog in Oekraïne?

KAPLAN. “Europa heeft Oekraïne zeker geholpen, maar zonder de miljarden van de Verenigde Staten zou Poetin al lang hebben gewonnen. Europa is dus ook in Oekraïne niet echt van tel. Met die kanttekening dat je in Europa een breuklijn ziet tussen de meer oostelijke en de Scandinavische landen, die veel militaristischer zijn en meer investeren in defensie, en de West-Europese landen, die wel veel praats hebben, maar op dat gebied niets doen. En dan heb je de landen rond de Middellandse Zee, die vooral bekommerd zijn om de migratie uit Afrika en het Midden-Oosten. Voor hen zijn Oekraïne en de NAVO geen topprioriteiten, en de verhoging van hun defensiebudgetten dus evenmin.”

U spaart in uw boek ook de kritiek op Duitsland niet.

KAPLAN. “Duitsland genoot van de militaire zekerheid van de Verenigde Staten, kocht goedkoop gas en olie van Rusland en voerde enorm veel handel met China. Dat is de definitie van een zogenoemde neutrale staat. Tegelijk gokte Duitsland erop dat Poetin zich zou gedragen en Europa niet uiteen zou spelen. Dat is verkeerd uitgedraaid. Het Duitse buitenlandse beleid in de afgelopen halve eeuw was een ramp. Voormalig kanselier Gerard Schröder zat met medeweten van toenmalig kanselier Angela Merkel en heel het Duitse politieke establishment in de bestuursraden van Russische oliebedrijven. Dat is zo goed als het bed delen met Rusland.”

Hoe ziet u de oorlog in Oekraïne evolueren?

KAPLAN. “2025 zal bepalend zijn, maar het kan nog alle richtingen uit: oorlog of een staakt-het-vuren. Het is afwachten wat de regering-Trump zal doen. Het moet wel worden gezegd dat Trumps Oekraïne-onderhandelaar, Keith Kellogg, zeer bekwaam is, en een van de meer normale mensen onder Trumps benoemingen. Hij is een oud-militair die zich zeer goed inleest en de materie volledig beheerst. Het zal interessant zijn te zien wat hij kan bereiken. Als er een akkoord komt, mogen de Verenigde Staten niet laten uitschijnen dat ze Poetin een overwinning gunnen. Ik weet niet of Trump dat begrijpt, maar ik denk wel dat Kellogg dat doorheeft.”

Een oorlog is de ideale audit is voor een samenleving, schrijft u. Wat zegt die oorlog over de Russische samenleving?

KAPLAN. “Rusland had in de jaren voor de inval in Oekraïne op verschillende plaatsen militair ingegrepen, zoals in Georgië, Tsjetsjenië en Ossetië, maar dat waren kleinschalige acties. Poetin leidde daaruit af dat oorlogvoeren goedkoop kan, maar daar mispakte hij zich aan in Oekraïne. Dat werd een grote oorlog. Zoals elke militaire expert je kan vertellen, draait oorlog niet om strategie maar om logistiek, logistiek en nog eens logistiek: munitie, warm eten, kantines, mechanici, verplaatsbaar sanitair, wasserijen. Dat zijn allemaal zaken die bij een oorlog horen en die moeten zich mee verplaatsen met de troepen. Daar had het Russische leger niets van. Het was complete chaos. Rusland heeft ook geen goed gevormd middenkader, dat zo belangrijk is voor de uitvoering van de bevelen en de strategie. De Oekraïne-oorlog is dus een heel slechte audit voor de Russische samenleving onder leiding van Poetin.”

Hoe ziet u de rol van de NAVO evolueren?

KAPLAN. “Europese landen hebben dankzij de NAVO-paraplu nooit een realistische geopolitiek hoeven te voeren. Daardoor konden ze meer geld uitgeven aan hun welvaartsstaat. Nu dreigt Donald Trump de stekker eruit te trekken als ze hun defensiebudgetten niet verhogen. Ik denk niet dat hij dat werkelijk zal doen. Hij zal wel de pluimen op zijn hoed steken als voldoende lidstaten hun militaire uitgaven verhogen. Er is een dieperliggend probleem. Elke organisatie heeft een leider nodig. In de NAVO waren de Verenigde Staten dat heel lang, maar voor Trump hoeven de Verenigde Staten dat leiderschap niet meer op te nemen. Dat is een grote ommezwaai.”

Alle grote machtsblokken zijn in verval, schrijft u. Hoe ernstig is dat?

KAPLAN. “In mijn ogen zijn zowel de Verenigde Staten, Rusland als China in verval. Maar het duurt soms decennia voor samenlevingen vervallen. En het is relatief. De Verenigde Staten vervallen minder snel dan China en Rusland, dus blijven ze in verhouding machtiger.”

Hoe ziet dat verval in de Verenigde Staten eruit?

KAPLAN. “De globalisering heeft de Verenigde Staten in tweeën gespleten. De ene helft is een geglobaliseerde, ontwikkelde groep mensen die van wijn en Europese vakanties houden. Ze zijn meer geïnteresseerd in Frankrijk en Italië dan in Ohio of Nebraska. De andere helft is niet meegesurft op de globalisering, die is daardoor achtergelaten. Het verval in de Verenigde Staten is daarmee vooral politiek. Er is geen centrum of geen eenheid meer. In sommige West-Europese landen gebeurt hetzelfde.”

Hoe ziet dat verval eruit voor China?

KAPLAN. “Daar zijn de problemen groter en is het verval ernstiger. Honderden miljarden aan potentieel investeringsgeld is weggevloeid uit het land, omdat men het Chinese systeem niet meer vertrouwt. Het is een heel ingewikkelde, pseudo-kapitalistische economie, geleid door leninistische ideologen. Dat kan niet goed aflopen. De meeste Chinezen hadden zwaar geïnvesteerd in vastgoed, maar de vastgoedmarkt stortte er in. Doordat China een autocratie is, blijven veel van die problemen onder de radar. Ze worden weggestopt, terwijl de problemen in de Verenigde Staten open en bloot liggen. Maar China heeft bijvoorbeeld wel sterkere instellingen dan Rusland. Als Xi Jinping weg zou vallen, zal het Comité van het Volkscongres een nieuwe leider verkiezen.”

Gaapt in Rusland dan de grote leegte na Poetin?

KAPLAN. “Nog nooit sinds Stalin heeft in Rusland zoveel macht gelegen bij één enkele persoon als nu bij Poetin. Onder het communisme was er nog een systeem, maar dat bestaat niet meer. Het Russische rijk brokkelt af en met de oorlog in Oekraïne is het verval daar het grootst.”

Wat betekent dat collectieve verval voor de rest van de wereld?

KAPLAN. “Meer onzekerheid en meer chaos. Sommigen hebben een probleem met grootmachten en imperialisme, maar die zorgen wel voor stabiliteit.”

Wat een beetje verrast, is uw stelling dat de verstedelijking enorm bijdraagt aan de geopolitieke instabiliteit. In welk opzicht?

KAPLAN. “De wereld verstedelijkt al decennialang. Dat gaat niet enkel over megasteden, maar ook over de sloppenwijken buiten grote steden, bijvoorbeeld in Afrika en Azië. In die steden zie je steeds meer massa-of kuddevorming. Maar terwijl de massa vroeger vooral van bovenaf werd vormgegeven, krijgt die nu vooral vorm van onderuit, via de sociale media. Die massapsychologie heeft zeker een invloed op de geopolitiek, omdat steeds meer mensen de wereld bekijken met die verstedelijkte blik. Het grote gevaar is dat daarmee elke vorm van individualisme verloren gaat, terwijl dat uiteindelijk is wat het Westen definieert: de rechten van het individu. Dat dreigen we te verliezen.”

Zijn daarmee de vrijheid en de vrije gedachte in gevaar?

KAPLAN. “We denken allemaal dat we individueel en origineel denken, terwijl in feite de meeste van onze ideeën ons worden aangereikt door anderen, die in onze plaats denken. Telkens als een tweet viraal gaat, een boek op een bestsellerlijst komt of een lied in de zoveelste hitlijst, wijst dat op het gebrek aan individualisme. We moeten opnieuw naar de steden waarin mensen van allerlei afkomst en sociale klassen met elkaar samenleven, zoals de sociologe Jane Jacobs ze beschrijft. Zij sprak van de democratie van de stoep.”

Wat kan ons nog redden?

KAPLAN. “De politiek is de enige weg waarlangs dit te keren. Onderwijs en cultuur kunnen daarbij helpen. We moeten het liberalisme herontdekken in zijn klassieke, historische betekenis, die het individu centraal stelde. Dat is een positief vooruitzicht.”

Robert Kaplan, Het barre land. De permanente crisis waarin de wereld zich bevindt, Spectrum, 208 blz., 25,99 euro