Psychiater Dirk De Wachter: ‘Laten we proberen wat bescheidener en menselijker te zijn’

De gevolgen van de corona-epidemie laten zich ook voelen in de geestelijke gezondheidszorg. Psychiater Dirk De Wachter kijkt naar de wereld na covid-19. “Met ons te forceren en fantastisch te willen zijn, maken we onszelf eerder ongelukkig dan dat we de grote vooruitgang van de mensheid realiseren.”

Na het pandemiejaar 2020 liggen er zware tijden in het verschiet. In 2019 schreef psychiater Dirk De Wachter De kunst van het ongelukkig zijn. Dat inspirerende boekje verschijnt later dit jaar ook in het Frans. “Ik heb het in alle onschuld geschreven in pre-coronatijden”, zegt De Wachter. “Ik kan alleen maar blij zijn dat het vaak wordt gelezen. En ik ben trots dat het in maart in het Frans verschijnt. Boris Cyrulnik, de grote pleitbezorger van veerkracht, zal een inleiding voor de Franse editie schrijven. Dat vind ik een hele eer. In de media heb ik een beetje het aura van maatschappijcriticus, maar ik ben nog altijd in de eerste plaats psychiater. In alle discretie luisteren naar het verhaal van mijn medemensen, dat is mijn werk.”

Ziet u de gevolgen van de corona-epidemie in uw praktijk?

DIRK DE WACHTER. “Depressie, angst, posttraumatische stress, chronische vermoeidheid, middelengebruik, gezinsgeweld en suïcidaliteit nemen duidelijk toe. Dat blijkt uit alle studies. Corona zal gevolgen hebben in de geestelijke gezondheidszorg.

“In mijn praktijk werk ik al met wachtlijsten. Ik ben blij dat we er met het ziekenhuis in Kortenberg in zijn geslaagd mensen met ernstige psychiatrische problemen verder te blijven behandelen. Met afstand, mondmaskers en videobellen, maar gelukkig ook met uitzonderingen voor die kwetsbare patiënten. Voor hen is het cruciaal om de band intact te houden. Dat is als een navelstreng die ze nodig hebben om te overleven. Dat is goed gelukt, mag ik met enige trots zeggen. De meeste van onze patiënten stellen het vrij goed, ondanks de omstandigheden.”

In uw boek over de kunst van het ongelukkig zijn schrijft u dat “een relatie met anderen kostbaarder en belangrijker is dan onze eigen gezondheid en persoonlijke fit-zijn”. Vindt u dat nog altijd?

DE WACHTER. “Dat blijkt toch? We ondervinden nu hoe belangrijk onze contacten met anderen zijn. Ik ben blij dat het videobellen bestaat als een plan B, maar we zien toch hoe ontmenselijkend dat dreigt te worden. We missen het menselijke contact. Als arts verdedig ik de maatregelen om de verspreiding van het virus tegen te gaan. Tegelijk besef ik dat het menselijke contact essentieel is. Er zijn patiënten die duidelijk zeggen dat ze liever bezoek willen, zelfs al nemen ze daarmee een risico. Ik begrijp dat. De mens is een sociaal en multi-zintuiglijk wezen. Alleen videobellen volstaat niet. We willen horen, voelen, ruiken en smaken. Huidhonger klinkt mij te kannibalistisch, maar we hebben allemaal een strelingsstreven. En dat moeten we nu missen.”

De technologie rukt op. Binnenkort kan een robot met artificiële intelligentie die behoeften misschien wel invullen?

DE WACHTER. “Ik ben een grote voorstander van nieuwe technologie. Dankzij mijn gps kom ik op plaatsen waar ik anders verloren zou rijden. Al ben ik geen kenner, ik gebruik mijn smartphone met veel genoegen. Alleen moeten we opletten voor dreigende ontmenselijking als die technologische instrumenten wel een contact mogelijk maken, maar een echte ontmoeting in de weg staan. Vrienden die elkaar op Facebook laten weten hoe fantastisch ze elkaar vinden, om vervolgens niet meer af te spreken, dat is niet de bedoeling. Het fundament van de menselijkheid is het multi-zintuiglijke ontmoeten.

“Als we een robot ontwerpen om onze bomma te bezoeken en zelf niet meer gaan, maakt mij dat bezorgd. Ik heb niets tegen robots in de zorg. Ik ben daar via Cronos zelfs een stukje bij betrokken. Dat kan best de toekomst zijn, maar het mag ons niet ontmenselijken. Een zorgrobot die met de bomma kan praten, is niet gemaakt opdat we zelf in de jacuzzi zouden kunnen blijven zitten.”

Jack Ma van het Chinese internetbedrijf Alibaba zegt dat we meer aandacht moeten hebben voor wat ons onderscheidt van robots. Is het pleidooi voor meer technologievakken op school dan overroepen?

DE WACHTER. “Dat wil ik nuanceren. Ik ben voor kunstvakken in het middelbaar en lager onderwijs, maar ik vind het verkeerd om de STEM-vakken tegenover de humane vakken te plaatsen. Ik denk dat er ook in de harde wetenschappen mensen zijn die bijzonder creatief uit de hoek komen.

“Zelf ben ik psychiater geworden via de literatuur en met dank aan de lessen van mijn leraar Nederlands over Gerard Reve. Mijn leraar wiskunde was doorgaans nogal saai, maar in het Rubensjaar 1977 gaf hij ooit een les over Rubens. De man bleek een grote fan en wist alles over hem. En hij had daar wiskundige ideeën over. Die ene les is onze hele klas bijgebleven als geen andere. Sindsdien kan ik niet meer naar een Rubens kijken zonder aan die leraar te denken. Technologie en kunsten zijn met andere woorden geen water en vuur.”

Maar blijft emotie ons onderscheiden van robots?

DE WACHTER. “Ja. Slimmeriken zullen wel beweren dat robots ooit emoties krijgen, maar tot nader order zie ik nog altijd een verschil met de mens. U mag mij over twintig jaar komen opzoeken om te zien of die uitspraak nog klopt.”

Tegen dan hebt u misschien robots als patiënten?

DE WACHTER. “Eerder omgekeerd. Het gevaar bestaat dat patiënten naar een robot gaan voor hun behandeling. Dat zou een middel kunnen lijken om de wachtlijsten in de geestelijke zorg te beperken. Ik vrees alleen dat de essentie van mijn beroep juist in de medemenselijkheid ligt. Bepaalde technische en therapeutische aspecten zijn wel belangrijk, maar de kern is medemenselijkheid: ik ben hier voor u, ik luister naar u, ik zie u voor vol aan en u bent van waarde voor mij. Dat fundament wil ik nooit loslaten.”

U plaatste al eens vraagtekens bij de drang naar perfectionisme en de gezondheidsrages. Ze leiden tot een competitieve lichaamscultuur en uitwassen zoals anorexia. Is middelmatigheid dan beter?

DE WACHTER. “Zoals vaak ligt het antwoord in de nuance. Middelmatigheid heeft een negatieve bijklank, daarom kies ik voor het begrip gewonigheid. Ik zat deze zomer tussen twee golven van corona aan de Normandische kust met mijn dochter. We zaten op een muurtje te kijken naar de zonsondergang. Dat was een wonder. En u moet weten: de zon gaat elke dag onder. Banaler en gewoner kan niet. De paradox is: het meest wonderlijke van het bestaan zit in de gewone dingen. En daar gaan we erg slordig mee om. We zijn veel te weinig dankbaar voor de evidenties die ons elke dag te beurt vallen. We dromen van speciale toestanden die veel geld kosten. Dat heeft te maken met een soort consumptiegedrag waarbij we moeten betalen voor straffe dingen. In tussentijd vergeten we dat de grootste wonderen heel vanzelfsprekend kunnen zijn. Ik ben een grote romanticus. Ik ben voor de onwaarschijnlijk ongebreidelde pracht van het leven, maar die zit hem dus in de gewonigheid.

“Aan de andere kant heb ik als mens natuurlijk ook bewondering voor het excelleren. Alleen vergeten we soms dat veel grote prestaties in de geschiedenis ook een beetje toevallig zijn. Bill Gates was een slimme jongen, maar zat door een speling van het lot op de juiste plek op het juiste moment. Hij was in elk geval niet bewust bezig met excelleren. Met onszelf te forceren en fantastisch te willen zijn, maken we onszelf eerder ongelukkig dan dat we de grote vooruitgang van de mensheid realiseren. Ik denk ook dat de westerse wereld vooruitgang en prestaties te veel toeschrijft aan individuen. In een complexe maatschappij gaat het altijd over het samenspel van meerdere mensen. We zitten in een model van individuele verdiensten, terwijl het wonder van de mens in de verbinding en de samenwerking zit.”

Misschien verduidelijkt covid-19 die menselijke maat?

DE WACHTER. “Ik moet u ontgoochelen: ik denk dat de corona-episode niet de paradigmatische veranderingen zal teweegbrengen waarop sommige mensen hopen. Ik denk niet dat wij nu anders gaan leven. Misschien zullen bepaalde processen die al bezig waren, versneld worden. Milieubewustzijn en het feminisme van #MeToo zijn allicht blijvers, maar het grote probleem voor de volgende decennia wordt de migratie. Door corona spreken we daar niet meer over, maar het probleem is niet weg. De welvaart in de wereld blijft ongelijk verdeeld. Het klimaatprobleem zal dat verergeren en technologie maakt mogelijk dat mensen zien wat hier bestaat. Ze kunnen bovendien redelijk makkelijk over de wereld reizen. Dat gaat de komende decennia ons wereldbeeld bepalen. Corona is slechts een accident de parcours.”

Maar wel een met meer dan 10.000 doden. Ondanks een ontmenselijkende lockdown waarmee we mensen in eenzaamheid lieten sterven. Was dat een vergissing?

DE WACHTER.“Dat denk ik wel. Mijn collega Damiaan Denys (UvA) ging nog verder in zijn observatie. Hij zei dat we de jonge generatie opofferen voor ouderen die toch gaan sterven. Hij kreeg daarop veel kritiek, omdat zijn stelling heel cynisch wordt geïnterpreteerd. Toch is die denkoefening niet op lucht gebaseerd. We zijn allemaal bang van de dood. En in deze epidemie heeft het beleid daarover gepanikeerd. Je kunt daar allerlei bedenkingen over formuleren, maar de vaststelling blijft dat we veel hebben opgeofferd uit angst voor de dood.”

U hebt die angst voor de dood al wel vaker gezien als psychiater. Maar wat leert u dan uit de beleidskeuzes van de jongste maanden?

DE WACHTER. “We hebben een blind vertrouwen in technologische oplossingen. En dat werkt doorgaans. We doen voort met consumeren, want de technologie brengt oplossingen. Soms lijkt het alsof het vooruitgangsdenken in een soort hoogmoed doorschiet. Ik pleit voor een stukje bescheidenheid en menselijkheid. Het falen zie ik elke dag in mijn praktijk. Succesvolle mensen die voor hun realisaties overal worden geprezen, komen bij mij uithuilen over hun verdrietige leven. Daarom denk ik dat we bescheidener moeten zijn.

“Als ik zo dadelijk een infarct krijg, ben ik blij met de topgeneeskunde in Gasthuisberg. De mogelijkheden zijn enorm. Tegelijk ziet mijn vrouw in haar huisartsenpraktijk dat topgeneeskunde ook machteloos staat tegen de mens die veroudert en verslijt. We doen er goed aan ons technologische kunnen te blijven nuanceren en vermenselijken. De mens is een feilbaar wezen dat struikelend door het leven gaat. Daarin ligt de kunst van het ongelukkig zijn.

“We zetten nu in op een vaccin tegen het coronavirus. Daar gaat massaal veel geld naartoe, maar laten we ondertussen proberen het samenleven niet uit het oog te verliezen. Daar gaat minder aandacht naartoe. Door corona krijgt een aantal oude mensen geen bezoek. Verschrikkelijk vinden de kranten dat. Maar heel veel oude mensen kregen voordien ook al geen bezoek. De eenzaamheid van de bejaarde mens die wordt weggestoken, dat is niets nieuws. We kunnen alleen maar hopen dat covid-19 dat probleem zichtbaarder heeft gemaakt.”

Eigenlijk is de behoefte aan verbinden duidelijker dan ooit?

DE WACHTER. “Ja, dat is mijn credo. De mens is een sociaal wezen en we hebben behoefte aan verbinding. Aan Zusammensein. Als mensen helemaal geïsoleerd zitten, dreigen ze te ontmenselijken. Ik ben niet tegen de maatregelen van de virologen. Absoluut niet. Maar ik wil daar een verhaal naast zetten dat even belangrijk is. Al besef ik dat zo’n nuance moeilijk ligt in een wereld die snel polariseert.”

Zal de economische impact van covid-19 op termijn effect hebben op de psychiatrie?

DE WACHTER. “Dat valt te verwachten. De toegenomen werkloosheid, de faillissementen en de economische onvoorspelbaarheid die eraan komen, zullen heel wat mensen ongelukkig maken. Mensen die hun dromen zien verkruimelen, verlies lijden en financieel in de problemen komen. En dat zal ook – zoals dat gebruikelijk is in deze maatschappij – gepsychiatriseerd worden.

“Ik hoor nu al mensen zeggen dat we leven in een watjesmaatschappij, waarin mensen niets meer kunnen verdragen. De mens die nu zegt dat hij zich niet goed voelt omdat hij zijn werk heeft verloren, zou niet mogen klagen omdat hij geen oorlog heeft meegemaakt. Dat is blaming the victim. Ik vind dat een kwalijke benadering van menselijke problemen. Ze vertrekt van een wereldbeeld met winnaars en verliezers die maar harder hadden moeten proberen. Dat is een bijproduct van de vrijemarkteconomie. Voor mij moet het economische systeem niet op de schop, maar ik pleit wel om het basisinkomen toch eens nader te bekijken.”

Belgen slikken veel antidepressiva. Biedt de pandemie kansen voor fundamentele wijzigingen in de geestelijke gezondheidszorg?

DE WACHTER. “In het regeerakkoord staat voor het eerst in jaren een passage over de geestelijke gezondheidszorg. Die expliciete aandacht is positief, terwijl dat voordien wat stiefmoederlijk werd behandeld. We zullen zien wat er van komt. De vrees is een beetje dat het harde economische verhaal zo op de voorgrond zal komen dat uiteindelijk de keuzes binnen de consumentistische krijtlijnen blijven.

“Psychotherapie werkt goed. Al wil dat niet noodzakelijk zeggen dat er bij een psychotherapeutsich proces geen medicatie moet worden voorgeschreven. Het massale voorschrijven van slaap- en kalmeermiddelen heeft ook te maken met tijdsgebrek bij de patiënt. Die heeft soms te weinig ruimte voor gesprekstherapie. Patiënten vragen er zelf om. ‘Geef me een pil, en vlug voor de laatste bus’, noem ik dat soms. Dat is de logica van simplistische oplossingen voor complexe problemen. Maar ik ben zeker niet tegen medicatie. Ik schrijf er elke dag voor. Een deel van mijn patiënten zou zonder medicatie geen leven hebben.”

Maar de gemakkelijkste remedie tegen de coronablues is de gewonigheid van een zonsondergang in Normandië?

DE WACHTER. “Daar ligt in elk geval wel betekenis. Een jaar niet gaan skiën is wellicht niet fijn, maar misschien kunnen we dit jaar een keer meer naar de zonsondergang aan zee gaan kijken? Zelf mis ik concerten en theater erg, maar ik ben blij dat ik wel nog boeken kan lezen en thuis muziek kan beluisteren. Geen dag zonder Bach. Voor mij is cultuur geen kwestie van luxe, maar eerder iets fundamenteels. Kunst brengt ons in confrontatie met onze menselijkheid: ze maakt ons bewust van de dood en de eindigheid van het leven. Daar gaat het altijd over. En over de schoonheid die we proberen te creëren om dit leven leefbaar te maken. Dat samen beleven geeft betekenis en zin.”