Professor arbeidsgeneeskunde Lode Godderis: ‘We hebben als maatschappij nog verdomd veel te leren’

Professor arbeidsgeneeskunde Lode Godderis vreest voor een tsunami van mentale gezondheidsproblemen als gevolg van de coronacrisis. Maar veel mentale ellende kan alsnog worden voorkomen, stelt Godderis, die deel uitmaakt van de corona-expertengroep GEMS. ‘We hebben dan wel een overheid nodig die durft te investeren.’

Lode Godderis ziet met lede ogen aan hoe het aantal mentale problemen als gevolg van de coronacrisis aanzwelt. De 48-jarige West-Vlaming, sinds begin dit jaar de CEO van de externe dienst voor preventie en bescherming Idewe, biedt echter ook een remedie. “Mensen actief begeleiden naar de arbeidsmarkt is de beste manier om zo’n tsunami aan mentale problemen te voorkomen”, zegt de professor arbeidsgeneeskunde, die voor zijn ideeën een streepje Afrikaanse filosofie omarmt.

Vorige week was er alweer een overlegcomité over de coronamaatregelen, en achteraf was alweer niemand tevreden.

LODE GODDERIS. “Ik stel dat ook vast. De regering probeert drie glazen ballen tegelijk in de lucht te houden, maar riskeert zo om ze alle drie op de grond te zien vallen. Het is een compromis, maar zonder goed te weten hoe we ervoor kunnen zorgen dat we het ook kunnen waarmaken. Een consensus vinden is het moeilijkste, omdat niemand 100 procent tevreden is. Iedereen heeft water bij de wijn gedaan, wat betekent dat het geen water en geen wijn is. Met andere woorden: het is niet te drinken ( lacht). Dus is de vraag of we nog wel wijn en water moeten nemen, of beter een pint serveren, om in de beeldspraak te blijven. We moeten voortdurend zoeken en als maatschappij leren. Op die manier kun je ook een beetje dat zure uit het debat krijgen.”

Die verzuring in de maatschappij zit al diep.

GODDERIS. “Ja, maar wat je aandacht geeft, groeit en bloeit, ook verzuring. Je ziet dat de grootste roepers ook de meeste aandacht krijgen. Ik mis vooral het inspirerende, over wat we wel nog kunnen doen. Dat soort verhalen krijg je moeilijker in de media. Veel mensen hebben wél een evenwicht gevonden, maar dat is natuurlijk geen nieuws. Ik zou veel liever de verhalen horen van die mensen. Dat aandacht geven, is dé manier om verzuring tegen te gaan.”

Er komen steeds meer ethische en filosofische vragen over de vaccinaties, over wie voorrang moet krijgen.

GODDERIS. “Ik sta 200 procent achter de huidige strategie. Het vaccin beschermt tegen ziekenhuisopname en overlijden. Logischerwijs vaccineer je dan de risicogroepen. En we moeten kiezen voor snelheid. We moeten niet compartimenteren. Dat is heel veel werk om uiteindelijk een paar weken tijdswinst te bekomen voor sommige categorieën, zoals het onderwijzend personeel.

“Lopen de vaccinaties perfect? Neen, maar we behalen al een mooi resultaat. We mogen trots zijn op onze successen. Ik vraag wat mildheid voor elkaar, en wat geduld. Dat zijn momenteel geen populaire termen, maar laat ons kijken wat we voor elkaar kunnen betekenen.”

Kunnen we leren van het buitenland?

GODDERIS. “Mijn vrouw is Spaans, dus ik word daar dagelijks mee geconfronteerd. Ik heb mijn schoonmoeder niet meer gezien sinds de kerst van 2019. Niet dat ik daar zoveel last van heb ( lacht). Grapje, want ik zie haar graag, maar voor mijn vrouw is dat erg. Zo krijg ik wel altijd meteen feedback uit het buitenland. En ik weet dat elk land heeft moeten spelen met vrijheden en lockdowns. Ik vind dat we te snel willen bijsturen en veranderen. We zouden moeten werken met langere blokken, de regels niet enkele weken aanhouden maar pakweg drie maanden. Ik besef dat dat bijzonder lang is, maar zo creëer je een soort evenwicht waarin iedereen, ook ondernemingen en instellingen, zich beter kan organiseren. En zo heb je niet voortdurend dat lastige publieke debat. Al besef ik ook dat dat systeem minder tegemoetkomt aan de vaak acute noden die we met z’n allen hebben, zeker als het enkele dagen mooi weer is en we op een terrasje willen zitten.”

Worden er te veel discussie- momenten gecreëerd?

GODDERIS. “Ja. Je ziet dat de mentale gezondheid heel sterk fluc- tueert telkens als er beslissingen moeten worden genomen of er onduidelijkheid is over de nieuwe maatregelen. Dan zie je dat het heel snel bergaf gaat met de mentale gezondheid. Stabiliteit en duidelijkheid maken dat mensen weten waar ze staan, en dan zullen ze de maatregelen ook meer volgen.”

Wordt dat thema acuter nu Jean-Marie Dedecker, de burgemeester van Middelkerke, zich openlijk verzet tegen de beslissingen van het Overlegcomité?

GODDERIS. “Ik begrijp dat niet. Dat is geen verantwoordelijk gedrag. Je moet dat bekijken met de hele sector. Middelkerke is België niet. Dit is een crisis die het gemeentelijke niveau overstijgt.”

U waarschuwt voor een golf van mentale problemen onder werknemers. Wordt het een tsunami die ons overspoelt?

GODDERIS. “Dat hangt ervan af. Uiteraard wel, als bedrijven massaal failliet gaan en we in hetzelfde soort denken van langdurige arbeidsongeschiktheid en ziekte-uitkeringen blijven zitten. Als we geen injectie doen in de economie om banen te creëren en mensen te begeleiden naar die banen, dan vrees ik ervoor.

“Het traditionele systeem voorziet in een uitkering als je geen werk hebt. Maar door mensen aan de kant te laten, plaats je ze in een kooi waar ze niet uit kunnen, omdat ze anders die uitkering verliezen. Dat biedt weinig perspectief en het veroorzaakt mentale problemen. Je geeft die mensen het gevoel dat ze er niets aan kunnen doen en noodgedwongen aan de zijlijn moeten wachten tot anderen beslissen. Zo breng je ze in een toestand van aangeleerde hulpeloosheid. In landen die dat systeem kiezen, stijgen de zelfmoordcijfers duidelijk in een recessie. Scandinavische landen daarentegen investeren veel meer in het actief begeleiden naar de arbeidsmarkt. Dat is de beste manier om zo’n tsunami aan mentale gezondheidsproblemen te voorkomen.

“Ubuntu, een stukje Afrikaanse filosofie, kan inspirerend werken. Ubuntu betekent ‘ik ben omdat wij zijn’. Als spinnen zich verenigen, kunnen ze een leeuw vastbinden, zegt ook een Ethiopisch spreekwoord. Dat gaat over elk individu op te roepen om bij te dragen aan het grotere geheel. We moeten iedereen meekrijgen. Als we die dynamiek erin krijgen, zullen we met het virus kunnen leven. En dat zal nodig zijn, want als je nu praat met mensen, lijkt het alsof iedereen ervan uitgaat dat de meesten gevaccineerd zullen zijn in de zomer en dat dan alle remmen los kunnen. Maar daar ziet het echt niet naar uit.”

François Perl, de voormalige topman van de dienst uitkeringen van het Riziv, stelt onomwonden dat onze maatschappij ziek is.

GODDERIS. “Als arts geloof ik dat als iemand die ziek is of dreigt gezondheidsproblemen te krijgen, je dat kan remediëren. In die zin ben ik niet zo pessimistisch. We hebben in deze crisis gezien dat we als maatschappij verdorie toch heel snel heel kunnen ingrijpen. Een economie platleggen wegens een virus is heel straf. Dus waarom doen we niet hetzelfde met onze manier van denken? Nogmaals, we moeten evolueren van een maatschappij die is gericht op controleren of iemand terecht een uitkering krijgt, naar een maatschappij die inspeelt op de noden van mensen met gezondheidsproblemen of mensen die de weg naar werk niet vinden. Onze socialezekerheidsinstellingen zijn grotendeels controle-instellingen, en zeer veel geld gaat naar controle. Laat ons dat radicaal switchen en dat geld stoppen in het actief begeleiden richting de arbeidsmarkt.”

Hebben politici onvoldoende begrip voor die mentale problemen?

GODDERIS. “Ja. De bevoegdheden zitten te veel verspreid over het federale en het regionale niveau. Het is bijzonder complex. Zelfs ik weet soms onvoldoende wat onder de bevoegdheid van welke minister valt. Ik maak maandelijks een rapport van zestig pagina’s over mentale gezondheid, het mental assessment group report. Elk ministerieel kabinet moet daarin zoeken wat er voor zijn minister instaat. Maar het voelt voor ons alsof die adviezen wat tussen de stoelen vallen. Iedereen erkent en steunt ze, maar het lijkt alsof niemand ze oppikt.”

Zal de situatie eerst slechter worden vooraleer ze beter wordt? Krijgen we eerst meer burn-outs en mentale problemen voor de ommekeer komt?

GODDERIS. “Ja. We leren dat ook uit eerdere crisissen. De langdurige arbeidsongeschiktheid is pas twee jaar na de vorige economische crisis in België beginnen te stijgen. We dragen daar nog altijd de gevolgen van. Er is altijd een uitgesteld effect, dat heel lang blijft doorlopen. Eer de overheid en de maatschappij actie ondernemen, zit je tien jaar verder. Dus moeten we radicale keuzes durven te maken. Dat is de enige manier om dit te voorkomen.”

De factuur van deze crisis zal eerst moeten worden betaald. Geld vinden voor die investeringen zal niet simpel zijn.

GODDERIS. “Dat klopt, maar we leren uit eerdere recessies dat overheden die dan investeren in de economie, succes boeken. Het lijkt contra-intuïtief, want je verwacht dat we nu beter besparen. We zullen een overheid nodig hebben die durft te investeren. De radicale keuze voor werk is bijzonder belangrijk, niet alleen voor de economie, maar ook voor onze mentale gezondheid. Ik zeg soms wat stout dat werk een beter preventief en zelfs therapeutisch middel is voor mentale gezondheidsproblemen dan een psycholoog.”

Vooral jongeren hebben het kwaad.

GODDERIS. “Je ziet in de cijfers over mentale gezondheid dat het onwelzijn het hoogst is bij jonge adolescenten, 16- tot 25-jarigen. De crisis heeft een zeer direct effect op hen. Dat is de leeftijd waarop ze zich volop ontwikkelen, de wereld ontdekken. In GEMS praten we bijzonder veel over die groep jongeren. Vandaar dat het openhouden van scholen zo’n prioriteit is. We doen er alles aan. Dat is altijd een van eerste punten die worden besproken. Maar het realisme begint te dagen. De paasvakantie is voorbij en het academie- en schooljaar is bijna ten einde. Heeft het nog zin om nu nog grote zaken te doen?”

Net zoals de jeugd contacten wil hebben, willen mensen zich so- ciaal goed voelen in hun job, bij collega’s. Maar nu is thuiswerk de norm. Botst dat met elkaar?

GODDERIS. “Neen. We gaan een evenwicht krijgen. Als je iemand verplicht vijf dagen per week thuis te werken, is dat inderdaad een risico voor onze mentale gezondheid. Digitaal informeel babbelen blijf ik heel moeilijk vinden. Je hebt nu eenmaal digitaal geen toevallige ontmoeting ( lacht). En doordat het informele volledig wegvalt, valt ook de draagkracht van beslissingsprocessen deels weg. De meesten zeggen wel dat thuiswerken beter meevalt dan verwacht, en dat ze voor veel taken efficiënter werken. Maar velen beseffen wel dat vijf dagen per week thuiswerken niets voor hen is. Als ze mogen kiezen, is het twee tot drie dagen thuiswerken en twee tot drie dagen op kantoor. Die hybride vormen zullen overal ingang vinden. Organisaties en bedrijven die daarop inspelen, zullen zeer succesvol zijn. De grote uitdaging zal zijn om dat georganiseerd te krijgen. Want als Wim, Frans en Luc maandag en woensdag thuis zijn, en Ellen, Ilse en Tamara op donderdag en vrijdag, moet daar een kader rond worden gecreëerd zodat interactie mogelijk is. Maar goed, als er iets positief is aan deze crisis, is het dat we telewerk en digitale vormen van interageren ontdekt hebben, maar ook hoe belangrijk we werk en interactie op het werk vinden. Daar ben ik heel blij om.”

Zit de moedeloosheid op de werkvloeren er al niet te diep in?

GODDERIS. “Onder meer in de horeca en eventsector zit die moedeloosheid zeer diep. Vele andere sectoren en ondernemingen hebben al geschakeld naar telewerk. We moeten uit de crisis leren wat we moeten meenemen en versterken. Ik ben niet pessimistisch en geloof niet dat het te diep zit. Maar nogmaals, we moeten een context creëren waarin mensen opnieuw impact kunnen hebben op hun eigen situatie. Je merkt dat testevents bijvoorbeeld meteen enorm veel energie en hoop brengen. Ik geloof dat het relatief snel kan keren.”

Wat is uw voornaamste vrees?

GODDERIS. “Dat we niets veranderen. Ik heb het gevoel dat we allemaal, mezelf incluis, snakken naar vroeger. Je hoort vaak de term ‘het nieuwe normaal’, maar mensen hunkeren blijkbaar allemaal naar het normaal van vroeger. We kijken daardoor te veel achterom naar wat we niet meer kunnen, terwijl we beter vooruit kijken. We hebben namelijk geleerd heel veerkrachtig te zijn en ons snel aan te passen en drastische maatregelen te nemen. Als maatschappij en als individu zullen we dat nodig hebben om die omslag te maken. Voor dat virus hebben we nu een wapenarsenaal, maar er zijn nog uitdagingen: de langdurige arbeidsongeschiktheid die blijft toenemen en de klimaatproblematiek. Van die laatste hebben we nog niet zoveel last, terwijl dat een zeer belangrijke uitdaging is. We hebben als maatschappij nog verdomd veel te leren. Het zou spijtig zijn als we gewoon teruggaan naar vroeger. Laat ons nu doorduwen.

“Een concreet voorbeeld: gaan we opnieuw met z’n allen in de auto kruipen en in file staan naar het werk? Hoewel we zogezegd aan het telewerken zijn, sta ik soms al stil op de Brusselse ring, en dan denk ik dat het nog niet helemaal goed zit ( lacht). We hebben toch ervaren hoe leuk het kan zijn dat we die verplaatsing niet hoeven te doen, en dat we geen file hebben als we ze wel moeten doen. Het oplossen van het fileprobleem is goed voor de mentale gezondheid én voor de economie en het klimaat. Dat zijn dingen die we moeten koesteren en versterken. Ik hoop dat we erin slagen om dat te wijzigen.”

Onze maatschappij staat dus op een belangrijk kruispunt?

GODDERIS. “Inderdaad, en dat is positief. Deze crisis biedt enorm veel kansen om te leren en om een duurzame maatschappij te bouwen. We kunnen een nieuwe wereld creëren, die goed is voor het milieu, voor onszelf en de economie.”