Waarom populisme een rem is op de vrije handel

2024 was een druk verkiezingsjaar, waarin populistische partijen de wind in de zeilen kregen. Met Donald Trump in het Witte Huis dreigen meer protectionistische barrières tussen Europa en de Verenigde Staten te ontstaan.

Het populisme was nog nooit zo sterk. In Nederland zit de PVV van Geert Wilders in de regering. In Hongarije is Viktor Orbán machtiger dan ooit. In Slowakije is de pro-Russische populist Robert Fico premier. In Italië is Giorgia Meloni aan de macht. In Zweden steunen populisten de regering zonder er deel van uit te maken. In België worden gemeenten bestuurd door Vlaams Belang, terwijl de PTB in Bergen tot de coalitie is toegetreden. In Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Spanje halen populisten van rechts en links grote electorale scores. En op de top van die golf won Donald Trump de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

“We hebben een extreem druk verkiezingsjaar achter de rug. Het populisme in de breedste zin van het woord, verkeert in heel goeden doen. Het fenomeen kan nog groeien, als populistische partijen tot een coalitie toetreden in landen waar na verkiezingen dit jaar nog geen regering is gevormd”, zegt Benjamin Biard, politicoloog bij Crisp. Hij wijst erop dat ook in het Europees Parlement “het gewicht van de populisten is toegenomen: er zijn nu drie extreemrechtse fracties”.

Volgens Benjamin Biard is populisme geen ideologie. “Het is een communicatiestijl, waarin antagonisme wordt gecreëerd tegen politieke, economische, financiële, mediatieke, academische en culturele elites, die met alle zonden worden beladen en ervan worden beschuldigd alleen hun eigenbelang te dienen. Populisme capteert frustratie. Het speelt in op een wrok bij de bevolking. Populisme is niet hetzelfde als extreemrechts. Het kan een extreemrechtse of extreemlinkse ideologie verdedigen of, zoals de Vijfsterrenbeweging in Italië, een ideologie hebben die moeilijk vast te pinnen is.”

Populisme is niet nieuw. Sommige uitingen gaan terug tot de Franse Revolutie, of zelfs tot de oudheid. Wel nieuw is “dat sociale netwerken en het internet een belangrijke rol spelen in die nieuwe hausse en een grotere verspreiding van nepnieuws mogelijk maken, met de bewuste intentie te misleiden”, voegt Benjamin Biard eraan toe.

1 Bestaat een populistisch economisch model?

“Het huidige populisme lijkt wel een golfbeweging”, vervolgt Nabil Jijakli, Deputy CEO van Credendo. “Soms lijkt het of de golf voorbij is, maar dan keert ze nog krachtiger terug. Een van de gemeenschappelijke noemers is de angst voor migratie. Uit de statistieken blijkt dat we ver verwijderd zijn van een migratiecrisis. Ook de angst voor verarming en het gevoel uitgesloten te zijn van de voordelen van de digitalisering spelen een rol. Het populisme houdt ook een afwijzing in van technocraten en oplossingen die ver van huis zijn aangenomen.”

Sociaaleconomisch hebben populisten soms erg vage programma’s, “maar ze definiëren zich vaak als antipartijen: antibelasting, antimigratie… Een eerste gevolg – en de covidcrisis was daar een exponentieel bewijs van – is dat populistische regimes het slechtst met crisissen omgaan”, vervolgt Jijakli. “Je hoeft maar te kijken naar wat toen in de VS en Brazilië gebeurd is. Ten tweede – en dat roept twijfels op over de economische stabiliteit – veroorzaakt populisme een breuk en polarisatie in de samenleving. Ten slotte zet het een rem op de vrije handel: de programma’s van die partijen omvatten maatregelen tegen immigratie, invoertarieven en handelsbarrières.”

Handelsbelemmeringen hebben altijd al bestaan, maar het huidige klimaat is er bijzonder gunstig voor. “Het aantal handelsbarrières is sinds 2020 geëxplodeerd”, zegt Pascaline della Faille, Country and Sector Risk Manager bij Credendo. “Daarnaast zien we ook een toename van steunmaatregelen, zoals de Inflation Reduction Act in de VS. Veel regeringen voeren een beleid om hun eigen industrie te beschermen. Europa heeft dat nog niet gedaan, zoals blijkt uit het recente rapport van Mario Draghi over het Europese concurrentievermogen. Hij wijst erop dat Europa gefragmenteerd blijft en dat de lokale steun van elke lidstaat voor zijn bedrijven te zwak is.”

2 Welke impact zal trumponomics hebben?

In de Verenigde Staten wilde de Democratische president Joe Biden buitenlandse investeerders aantrekken. Als we zijn toespraken mogen geloven, zou Donald Trump inzetten op invoerheffingen. Hij wil een tarief van 10 of 20 procent op alle geïmporteerde producten, inclusief Europese, en 60 procent op Chinese producten. Dat doet denken aan de belastingen die hij tijdens zijn eerste ambtstermijn oplegde.
“In 2018 wilde Donald Trump staal en aluminium uit China belasten tegen 30 procent”, zegt Sylviane Delcuve, senior econoom bij BNP Paribas Fortis. “Dat veroorzaakte een enorm tumult. Al vlug zagen we de vertrouwensindicatoren van de Amerikaanse bedrijfsleiders kelderen. Ze beseften dat zij werden gestraft.”

Deze zomer schreven consultants van Roland Berger dat het protectionistische beleid van Trump, rekening houdend met de indirecte effecten van een handelsvertraging, een hogere inflatie en een hogere rente, meer zou kosten aan de Verenigde Staten dan aan Europa. Ze schatten de jaarlijkse impact op 827 miljard euro voor China, 749 miljard voor de VS en 533 miljard voor Europa.
“Ik ben er dus niet zeker van dat Trump meteen hogere importtarieven zal opleggen”, stelt Sylviane Delcuve. “Hij zal zich harder opstellen in handelsonderhandelingen, dat is duidelijk, en hij zal zijn markt niet zomaar openstellen.” Alleen al de dreiging met tarieven kan genoeg zijn om de onderhandelingen tussen de VS en hun partners te belemmeren.

Een verstandig tariefbeleid is echter niet noodzakelijk een slechte zaak: “Kijk naar wat in Europa gebeurde met de Chinese zonnepanelen”, zegt Sylviane Delcuve. “Europa werd overspoeld met Chinese zonnepanelen, die de jonge Europese industrie de das omdeden. De prijs van een zonnepaneel is zo sterk gedaald, dat Nederlanders die hun tuin willen omheinen, zonnepanelen kopen, omdat ze goedkoper zijn dan een afsluiting.”