Hoe Polen in één generatie een van de grootste economieën van Europa werd

De afgelopen twee decennia is Polen sneller gegroeid dan vrijwel elk ander Europees land. Hoe is die ontwikkeling te verklaren? En wat kunnen we ervan leren?

Sommige waarnemers spreken van een heus economisch wonder. Iedereen is onder de indruk van de buitengewone groei van Polen, dat in één generatie is uitgegroeid tot een van de economische sterkhouders van Europa. “Ik ben de gelukkigste Pool aller tijden. Ik maak deel uit van de rijkste, veiligste en gelukkigste generatie in de geschiedenis van Polen”, vertelt Marcin Piatkowski, senior econoom bij de Wereldbank en auteur van een boek over Polen.

De economische prestaties van het land zijn verbluffend. “In 1989, toen Polen een democratie werd, bedroeg het gemiddelde inkomen van een Pool minder dan een kwart van het inkomen van een Duitser. Het land was failliet en niet competitief, en werd geteisterd door hyperinflatie. Niemand zou destijds zijn geld op Polen hebben ingezet”, zegt Marcin Piatkowski.

Economie Polen is zesde van EU

Vandaag is het Poolse bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking, uitgedrukt in koopkrachtpariteit, vergelijkbaar met dat van Japan. Zonder die correctie blijft de kloof echter aanzienlijk. Het bbp per hoofd van de bevolking in België is met iets meer dan 40.000 euro nog veel hoger dan het Poolse (18.000 euro). Maar wat uiteindelijk telt, is de levensstandaard, en vanuit dat oogpunt hebben de Polen een enorme sprong voorwaarts gemaakt.

Sinds de toetreding tot de Europese Unie heeft Polen zijn bbp verdubbeld tot 751 miljard euro in 2023, waardoor het de zesde economie van Europa werd, net achter Nederland en voor België.

De communistische erfenis

“Ook al lijkt het tegenstrijdig, het communistische regime heeft de basis gelegd voor de economische groei”, schrijft de econoom Jakub Kowalczyk, oud-student aan Lancaster University, in een tijdschrift van die instelling. “Het lijdt geen twijfel dat de planeconomie inefficiënt en verkwistend was, maar het geheim zit hem in de veranderingen die de communisten in de Poolse samenleving introduceerden. Het onderwijssysteem was egalitair en bood iedereen goed onderwijs, waardoor het menselijke kapitaal van de Poolse economie toenam. Zelfs na de val van het regime veranderde het onderwijssysteem niet veel.”

In de PISA-onderzoeken zitten de Poolse leerlingen ruim boven het OESO-gemiddelde. “Toen de Muur viel, waren er voor het eerst in de geschiedenis van Polen gelijke kansen”, legt Jakub Kowalczyk uit.

Een eigen bedrijf voor de Polen

In 1988, lang vóór de val van de Muur, voerde de Poolse minister van Economie Mieczyslaw Wilczek een nieuwe wet in, waardoor de Polen de totale vrijheid kregen om een bedrijf op te richten. Hij schafte daarmee de zware Sovjetadministratie af, die het land een halve eeuw lang in haar greep had gehouden. Voor het eerst in de Poolse geschiedenis kreeg iedereen de kans zijn eigen fortuin op te bouwen. In twee jaar werden twee miljoen bedrijven opgericht. Vandaag, geconfronteerd met steeds zwaardere regelgeving, kijken Poolse ondernemers nostalgisch terug naar die tijd. “De wet-Wilczek was de gouden eeuw van het Poolse kapitalisme. Het was nooit zo makkelijk om een bedrijf te openen”, vertelde Andrzej Blikle, de oprichter van een bakkerijketen, aan The Economist.

Toen de Berlijnse Muur viel, voerde minister van Financiën Leszek Balcerowicz een schoktherapie door, waarbij hij snel ingrijpende veranderingen doorvoerde en het hele sociale apparaat van de Sovjet-Unie ontrafelde. De toetreding van het land tot het kapitalistische blok ging gepaard met hyperinflatie, financiële crisis en recessie. “Bijna van de ene dag op de andere werd de sterk gereguleerde communistische economie een kapitalistische markteconomie”, herinnert Jakub Kowalczyk zich, die eraan toevoegt dat zelfs vandaag de meningen nog verdeeld zijn over het plan-Balcerowicz, dat de Polen wel ondernemingszin bijbracht, maar ook een groot deel van de bevolking pijn deed.

De Europese motor

De tweede drijvende kracht achter de groei van Polen is de toetreding tot de Europese Unie in 2004. “Het Poolse politieke en economische wonder zou niet hebben plaatsgevonden zonder de Europese Unie”, zegt Marcin Piatkowski. In twintig jaar is het Poolse bbp, dat 48 procent van het Europese gemiddelde bedroeg, gestegen tot het niveau van Portugal (ongeveer 80% van het EU-gemiddelde), is de werkloosheidsgraad gedaald van 20 naar 3 procent, en is de migrantenstroom omgekeerd: de afgelopen zes jaar wilden meer Polen terugkeren naar hun land dan het verlaten.

Net als aan het einde van het Sovjettijdperk heeft Polen zich voorbereid op de toetreding tot de Europese Unie. “Tijdens het toetredingsproces voerde Polen meer dan 50.000 nieuwe wetten en regels in, waarbij het zich liet inspireren door de instellingen die West-Europa in meer dan vijfhonderd jaar had opgebouwd en Europa hadden gemaakt tot wat het nu is”, merkt Marcin Piatkowski op.

Convergentiefondsen

Maar niet alleen het institutionele kader, ook het geld uit de Europese convergentiefondsen is een van de grote boosters voor de economie geweest. Dat geldt voor alle twaalf landen, voornamelijk uit het voormalige Oost-Europa, die in 2004 tot de Europese Unie zijn toegetreden. “In reële termen is het inkomen van de armste 5 procent van de burgers in die landen tussen 2004 en 2023 met 256 procent gestegen”, zegt Zsolt Darvas, lid van het denktank Bruegel. “Dat komt overeen met een gemiddelde jaarlijkse stijging van het reële inkomen van 6,8 procent, ruim boven de gemiddelde jaarlijkse groei voor de Europese Unie, die slechts 0,7 procent bedraagt.”

“Volgens verschillende schattingen hebben de EU-fondsen na 2004 ongeveer 0,5 procentpunt bijgedragen aan de jaarlijkse groei van het Poolse bbp. Maar die schattingen houden vaak geen rekening met de vele positieve effecten van de EU-fondsen op de economie en de samenleving”, voegt Marcin Piatkowski toe.

Populaire economische gebieden

Tegelijk hebben Europese fondsen geholpen om het land te moderniseren en buitenlandse investeerders aan te trekken. De directe buitenlandse investeringen bedragen nu 270 miljard euro. Het land trok die investeringen aan, omdat het een aantal sterke troeven heeft: zijn strategische ligging, zijn grote bevolking die een aanzienlijke binnenlandse markt vormt, zijn plaats in de Europese Unie, de kwaliteit van zijn arbeidskrachten, de lage kosten (het Poolse minimumloon ligt net onder 1.000 euro per maand, hetzelfde als in Portugal) en een aantal belastingvoordelen. Volgens een ranglijst van Financial Times van vorig jaar is de ‘speciale economische zone’ van Katowice voor de zevende keer de meest aantrekkelijke zone in Europa en is die van Lodz de op negen na beste economische zone ter wereld.

Economische uitdagingen

Hoewel Polen de afgelopen twee decennia glansrijk is geslaagd in zijn economische ontwikkeling, staat het land voor grote uitdagingen, die voor een deel een erfenis zijn van de acht jaar dat de nationalistische regering aan de macht was.

De Poolse economie is de minst koolstofvrije in Europa. Om in Polen een kilowattuur elektriciteit te produceren gaat 745 gram CO2 de lucht in. In België is dat 122 gram. De econoom Marek Dabrowski, onderminister van Financiën in 1989-1990 en een lid van Bruegel, voegt eraan toe dat de grootste uitdagingen voor de regering van Donald Tusk, die in november vorig jaar aan de macht kwam, economisch zijn. Hij moet niet alleen het hoofd bieden aan de ontevredenheid van de Poolse boeren over de concurrentie van Oekraïense producten die door Europa worden gesteund.

“Acht jaar sociaal-economisch populisme, met grootschalige uitgavenprogramma’s, chaotische veranderingen in het belastingstelsel en een bevriezing van de energietarieven, hebben geleid tot een explosie van het overheidstekort, dat in 2023 wordt voorspeld op 5,8 procent van het bbp”, zegt Dabrowski.

Inflatie

Tegelijk is de inflatie door het lakse monetaire beleid gestegen tot 17 procent in maart 2023. De inflatie was in februari gedaald tot 2 procent, maar heeft zich niet gestabiliseerd en bereikte in augustus opnieuw een piek van 4,3 procent. De economische groei is tot stilstand gekomen en gedaald van 5,3 procent in 2022 naar slechts 0,2 procent in 2023. “Schattingen wijzen op een opleving, met 2,8 procent dit jaar en 3,4 procent in 2025, maar die dynamiek is sterk afhankelijk van de gezondheid van ons grote buurland Duitsland, onze belangrijkste handelspartner, en in het bijzonder van de gezondheid van de Duitse auto-industrie”, stelt Dabrowski.

Die uitdagingen mogen niet doen vergeten hoever het land in slechts één generatie is gekomen, of welke lessen we daaruit kunnen trekken: topopleiding, belastingvoordelen, hoogwaardige sociale en fysieke infrastructuur, goed gebruik van Europese fondsen en de moed om fundamentele hervormingen door te voeren. Een boodschap voor onze volgende regering?