Poetin heeft een plan om de dominantie van de dollar te doorbreken

De Russische president, Vladimir Poetin, hoopt dat de BRICS-top van deze week een doorbraak zal betekenen in het omzeilen van westerse sancties.

De Russische president zal op 22 oktober trots poseren voor foto’s met de leiders van ongeveer 24 landen, onder wie Narendra Modi van India en Xi Jinping van China, tijdens de BRICS-top in de Russische stad Kazan. Vorig jaar, toen de groep van opkomende landen bijeenkwam in Johannesburg en zich uitbreidde van vijf naar tien leden, moest Poetin thuisblijven door een arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof in Den Haag. Dit keer hoopt hij een hoofdrol te spelen in de snelgroeiende groep die de dominantie van het Westen uitdaagt.

Hoewel de oorspronkelijke BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) in vijftien jaar weinig hebben bereikt, hoopt Poetin dat de groep deze keer meer gewicht zal krijgen. Daartoe wil hij een nieuw wereldwijd betalingssysteem opzetten, dat de financiële macht van Amerika moet ondermijnen en waarmee hij Rusland en zijn bondgenoten wil beschermen tegen sancties. “Iedereen begrijpt dat elk land te maken kan krijgen met sancties uit Amerika of het Westen”, betoogde Sergej Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, vorige maand. Een BRICS-betalingssysteem zou “economische transacties mogelijk maken zonder afhankelijk te zijn van degenen die besloten hebben de dollar en de euro in te zetten als machtsmiddel.” Dat systeem, door Rusland ‘BRICS-Bridge’ genoemd, moet over een jaar klaar zijn en zou landen de mogelijkheid bieden grensoverschrijdende betalingen te verrichten via digitale platforms van hun centrale banken. Het plan zou elementen lenen van het project mBridge, dat samen met de Bank voor Internationale Betalingen (BIS) is ontwikkeld.

De gesprekken richten de schijnwerpers op de wedloop om het wereldwijde financieel systeem te hervormen. China gelooft al lang dat technologie voor betalingen, en niet rebellie onder schuldeisers of militaire conflicten, de macht van Amerika in globale financiën zal verminderen. Het BRICS-plan kan snellere en goedkopere transacties bieden, wat aantrekkelijk kan zijn voor opkomende economieën. Westerse functionarissen vrezen echter dat dit systeem gebruikt zou kunnen worden om sancties te omzeilen. Bovendien is er frustratie over de onbedoelde betrokkenheid van de BIS, een organisatie die bekendstaat als de ‘centrale bank van de centrale banken’.

Enorm machtsmiddel

Amerika’s dominantie in het mondiale financieel systeem is al sinds de Tweede Wereldoorlog een steunpilaar van de wereldorde. Dat komt door de economische en militaire kracht van de Verenigde Staten, maar ook omdat activa in dollars, zoals Amerikaanse staatsobligaties, als veilig worden beschouwd tegen confiscatie door de overheid en inflatie. Hoewel centrale banken hun reserves hebben gediversifieerd, bestaat nog steeds 58 procent van de wereldwijde valutareserves uit dollars. Dat netwerk plaatst Amerikaanse banken centraal in internationale betalingen. Geld overmaken over de wereld lijkt op een langeafstandsvlucht: als twee luchthavens niet direct verbonden zijn, moeten passagiers overstappen op een druk knooppunt. In de wereld van internationale betalingen is dat knooppunt Amerika.

De centrale rol van de dollar geeft wat de onderzoekers Henry Farrell en Abraham Newman “panopticon- en choke point-effecten” noemen. Omdat vrijwel alle banken die in dollars handelen, dat doen via een Amerikaanse correspondentbank, kan Amerika geldstromen volgen, bijvoorbeeld om terrorismefinanciering en het ontduiken van sancties op te sporen. Die controle biedt de VS een enorm machtsmiddel, dat ze liever gebruiken in plaats van oorlog te voeren. Het aantal mensen onder Amerikaanse sancties is in twintig jaar met meer dan 900 procent gestegen. Amerika heeft geëist dat sommige buitenlandse banken worden afgesloten van Swift, het Belgische berichtensysteem dat 11.000 banken in 200 landen gebruiken voor grensoverschrijdende betalingen. In 2018 is Iran van Swift afgesneden.

Ontevredenheid

Dat alles verbleekt echter bij de hevige financiële aanval op Rusland na de invasie van Oekraïne in 2022. Het Westen bevroor 282 miljard dollar aan Russische tegoeden, sloot Russische banken af van Swift en verhinderde betalingen via Amerikaanse banken. Amerika dreigde ook met ‘secundaire sancties’ tegen banken in andere landen die Rusland helpen in de oorlog. Zelfs Europese beleidsmakers, die sancties steunen, waren geschokt door hoe snel Visa en MasterCard – twee Amerikaanse bedrijven waarop de eurozone vertrouwt voor betalingen – hun activiteiten in Rusland staakten. De storm die Rusland trof, heeft Amerika’s tegenstanders ertoe aangezet hun afhankelijkheid van de dollar te herzien, en ook andere landen doen dat nu.

Poetin hoopt de groeiende ontevredenheid over de dollar te benutten tijdens de BRICS-top. Voor hem is het creëren van een nieuw betalingssysteem zowel een praktische noodzaak als een geopolitieke strategie. Rusland handelt nu bijna uitsluitend in yuan, maar omdat het niet genoeg yuan kan verkrijgen om al zijn import te betalen, is het genoodzaakt te ruilen. In oktober stemde Rusland ermee in mandarijnen (jawel, het citrusfruit) uit Pakistan te kopen, betaald met kikkererwten en linzen. Sommige rapporten suggereren dat die liquiditeitsproblemen toenemen.

De opkomst van Brics in de wereld van betalingen onthult de nieuwe geopolitieke uitdagingen voor multilaterale organisaties.

Digitale munt

Poetin wil het leven buiten het Amerikaanse systeem draaglijker maken door een eigen financieel systeem op te zetten. BRICS-functionarissen hebben voorafgaand aan de top in Kazan meermaals vergaderd, onder meer over het oprichten van een kredietratingbureau als tegenhanger van de westerse bureaus, die volgens Rusland politiek beïnvloedbaar zijn. Ook werd besproken een herverzekeringsbedrijf op te zetten, om westerse verzekeraars te omzeilen die geen Russische olietankers willen herverzekeren, en een betalingssysteem ter vervanging van Visa en MasterCard. Poetin heeft ook gepleit voor de oprichting van een gemeenschappelijke BRICS-munt, gebaseerd op een mandje van goud en andere valuta’s, maar Indiase functionarissen hebben dat plan verworpen.

Het meest ernstige initiatief is een plan digitaal geld te gebruiken dat door nationale valuta’s wordt ondersteund. Dat zou centrale banken, en niet commerciële banken die toegang hebben tot het Amerikaanse systeem, in het middelpunt van grensoverschrijdende betalingen plaatsen. Daardoor zou geen enkel land een ander kunnen afsluiten van het systeem. Omdat commerciële banken transacties uitvoeren via hun eigen centrale bank, hoeven ze geen bilaterale relaties meer te onderhouden met buitenlandse banken, waardoor ze de afhankelijkheid van het huidige systeem kunnen omzeilen.

Het BRICS-Bridge-plan werd uiteengezet in een rapport van het Russische ministerie van Financiën en de centrale bank in oktober. Het rapport, dat 48 pagina’s beslaat, bekritiseert het westerse financieel systeem en stelt dat “een nieuw, multinationaal platform voor grensoverschrijdende betalingen verder moet worden onderzocht vanwege de nieuwheid, de bijbehorende risico’s en de mogelijke impact op de wereldeconomie”. Volgens Chinese staatsmedia zal het nieuwe BRICS-plan waarschijnlijk lessen trekken uit het mBridge-project van de BIS.

Dat experimentele betalingsplatform ontwikkelde de BIS in 2019 samen met de centrale banken van China, Hongkong, Thailand en de Verenigde Arabische Emiraten. Het experiment was in opzet onschuldig, vóór de Russische invasie in Oekraïne. Volgens betrokkenen was het project bijzonder succesvol. Het kan transactietijden verkorten van dagen tot seconden en de transactiekosten bijna elimineren. In juni meldde de BIS dat mBridge de minimum viable product fase had bereikt, en de centrale bank van Saudi-Arabië sloot zich aan als vijfde partner. Nog eens 31 leden zijn waarnemers. Door een systeem te creëren dat veel efficiënter kan zijn dan het huidige en dat de dominantie van de dollar zou verzwakken, heeft de BIS onbedoeld een geopolitiek mijnenveld betreden.

‘Elke avond vraag ik me af waarom alle landen hun handel moeten baseren op de dollar. Wie heeft dat ooit besloten?’

Braziliaans president Luiz Inácio Lula da Silva

China neemt het voortouw

“Als iemand om politieke redenen buiten het dollarsysteem handelt, wil je dat het voor hen duurder is dan binnen het dollarsysteem”, zegt Jay Shambaugh, een hoge functionaris van het Amerikaanse ministerie van Financiën. Volgens de Amerikaanse centrale bank zou de efficiëntiewinst van digitale valuta het gebruik van de dollar in grensoverschrijdende handel kunnen verminderen en tegelijkertijd de positie van de Chinese yuan kunnen versterken. Tijdens een gesprek in september over mBridge, zei een Hongkongse functionaris dat het project “de kans biedt het gebruik van de renminbi in grensoverschrijdende betalingen te vergemakkelijken, en dat Hongkong daar als offshore-hub van kan profiteren.”

Is het mogelijk dat de concepten en de technologie van mBridge worden overgenomen door de BRICS, China of Rusland? De BIS ziet mBridge ongetwijfeld als een gezamenlijk project en denkt het laatste woord te hebben over wie kan deelnemen. Toch zeggen sommige westerse functionarissen dat deelnemers aan het mBridge-project de technologie en de kennis mogelijk kunnen doorgeven aan de BRICS. Verschillende bronnen melden dat China het voortouw heeft genomen in de ontwikkeling van de software en de code achter het project. De Chinese centrale bank leidt de technologische subcommissie van het project en volgens een BIS-functionaris uit 2023 is het digitale grootboek gebouwd door de PBOC. Misschien kan de technologie worden gebruikt om een parallel systeem te bouwen, dat buiten het bereik van de BIS of zijn westerse leden valt. De BIS weigert commentaar te geven op overeenkomsten tussen haar experiment en Poetins plan.

De opkomst van BRICS in de wereld van betalingen onthult de nieuwe geopolitieke uitdagingen voor multilaterale organisaties. Tijdens een G20-vergadering in 2020 kreeg de BIS de taak zowel het bestaande systeem te verbeteren als, op aandringen van China, te experimenteren met digitale valuta. Eerder dit jaar riep Agustín Carstens, het hoofd van de BIS, op tot “volledig nieuwe structuren” en een “fundamentele herziening van het financieel systeem”. Maar nu verschillende leden van de organisatie tegenstrijdige doelen hebben, wordt het steeds moeilijker neutraal te blijven. De wereld is moeilijker te navigeren geworden, erkent Cecilia Skingsley, het hoofd van BIS Innovation Hub. Toch zegt ze dat de BIS nog steeds een rol speelt bij het oplossen van problemen voor alle landen, “vrijwel los van de agenda die ze kunnen hebben”.

Een optie voor Amerika en zijn bondgenoten is het nieuwe concurrerende betalingssysteem te dwarsbomen. Westerse functionarissen hebben de BIS gewaarschuwd dat landen met kwade bedoelingen het project kunnen misbruiken. De BIS heeft volgens sommige oud-medewerkers en adviseurs haar werk aan mBridge vertraagd en ze zal waarschijnlijk geen nieuwe leden toelaten tot het project. Een andere optie is het op de dollar gebaseerde systeem te verbeteren, zodat het net zo efficiënt wordt als nieuwe concurrenten. Amerika maakt zich al op om te concurreren. In april sloot de New York Fed zich aan bij zes andere centrale banken in een BIS-project, om het bestaande systeem sneller en goedkoper te maken. De Federal Reserve overweegt ook zijn binnenlandse instant-betalingssysteem te koppelen aan systemen in andere landen. Swift kondigde deze maand aan dat het volgend jaar proeven met digitale transacties zal uitvoeren, waarbij het gebruik zal maken van zijn netwerk en vertrouwen, aldus Tom Zschach, hoofd innovatie bij SWIFT.

Momentum

Een concurrerend BRICS-betalingssysteem zal nog steeds met enorme uitdagingen te maken krijgen. Het garanderen van voldoende liquiditeit zal moeilijk zijn en kan grootschalige overheidssubsidies vereisen. Als de onderlinge handelsstromen tussen twee landen ongelijk zijn, wat vaak het geval is, zullen ze tegoeden of schulden in elkaars valuta moeten opbouwen, wat onaantrekkelijk kan zijn. Het wantrouwen tegenover China is groot in India, een belangrijke BRICS-lidstaat. En om een systeem met digitale valuta op te schalen, moeten landen complexe regels afspreken voor het afwikkelen van betalingen en het bestrijden van financiële misdrijven. Het is onwaarschijnlijk dat daarvoor unanimiteit bereikt wordt tijdens de top in Kazan.

Toch kan het BRICS-plan momentum krijgen. Er is een brede overeenstemming dat het huidige systeem voor grensoverschrijdende betalingen te traag en te duur is. Terwijl rijke landen zich vooral richten op snellere betalingen, willen veel andere landen het systeem volledig omverwerpen. Volgens de denktank Atlantic Council experimenteren minstens 134 centrale banken met digitale valuta, meestal voor binnenlands gebruik. Het aantal centrale banken dat werkt aan digitale valuta voor grensoverschrijdende transacties, is verdubbeld tot dertien sinds de Russische invasie van Oekraïne. De BRICS-top van deze week is geen nieuwe Bretton Woods. Maar zelfs als Rusland en zijn bondgenoten slechts een klein aantal sanctie-gerelateerde transacties buiten Amerika’s bereik kunnen houden, zou dat al een doorbraak zijn. Veel landen mikken echter hoger. Volgend jaar wordt de BRICS-top gehouden in Brazilië, onder leiding van president Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva, die fel tegen de macht van de dollar is. “Elke avond vraag ik me af waarom alle landen hun handel moeten baseren op de dollar”, zei hij vorig jaar. “Wie heeft dat ooit besloten?”

Lees ook: