De geopolitieke situatie brengt Groot-Brittannië en Europa dichter bij elkaar en leidt wellicht tot nauwere vormen van samenwerking.
Het komende jaar markeert de tiende verjaardag van het brexit-referendum van de toenmalige Britse premier David Cameron, de meest ingrijpende politieke gebeurtenis in Groot-Brittannië van de afgelopen decennia. Het is ook het moment voor de vijfjaarlijkse evaluatie van de handels- en samenwerkingsovereenkomst die Camerons opvolger, Boris Johnson, sloot in december 2020. Op grond daarvan verliet Groot-Brittannië formeel de Europese Unie in een ‘harde’ brexit en stapte het land uit de interne markt, de douane-unie en het vrije verkeer van personen. Je zou dus verwachten dat er in 2026 veel discussie zal zijn over de gevolgen van de breuk en de toekomst van de relatie van Groot-Brittannië met Europa. Toch staat de brexit nu opvallend laag op de politieke agenda.
Dat is des te verrassender omdat de publieke opinie sinds 2016 duidelijk is veranderd. De toenemende teleurstelling over de brexit heeft bijgedragen tot de val van drie opeenvolgende Tory-premiers, waarna Keir Starmer van Labour in juli 2024 een verpletterende overwinning behaalde. Door nieuwe, niet-tarifaire belemmeringen op te werpen, heeft de brexit de export van goederen en – in mindere mate – diensten geschaad. De oorspronkelijke aanname van het Office for Budget Responsibility dat het bbp met ongeveer 4 procent zou dalen, lijkt nog altijd grotendeels correct.
Toch zijn sinds 2016 niet veel kiezers daadwerkelijk van mening veranderd. Twee andere verschuivingen hebben de balans van de publieke opinie tegen de brexit doen doorslaan. Veel oudere Leave-stemmers zijn overleden en vervangen door jongere Remain-aanhangers. En zij die in 2016 nog twijfelden, kiezen nu massaal voor Remain. Als gevolg daarvan blijkt uit opiniepeilingen dat 56 procent van de respondenten de brexit nu als een vergissing beschouwt.
Weinig animo
Maar de brexit ongedaan maken, zou niet eenvoudig zijn, om drie redenen. Ten eerste is het onmogelijk terug te keren naar de situatie van vóór 2016. Groot-Brittannië zou opnieuw het lidmaatschap moeten aanvragen en over de voorwaarden moeten onderhandelen – een hele opgave, aangezien Reform UK en de Conservatieve Partij er fel tegen zouden zijn. Groot-Brittannië zou zijn speciale begrotingskorting niet terugkrijgen en het zou mogelijk moeten instemmen met een toetreding tot de euro.
Het referendum van 2016 zal wellicht niet als een definitieve beslissing over de plaats van Groot-Brittannië in het Europese project worden beschouwd.
Ten tweede is de Europese Unie sinds 2016 aanzienlijk veranderd. Ze is veel actiever op het gebied van buitenlands en veiligheidsbeleid, maakt meer gebruik van meerderheidsstemming en heeft een grotere begroting, die nu ook aanzienlijke leningen omvat.
Ten derde is er weinig animo om een pijnlijk debat te heropenen. In plaats daarvan streeft de regering van Keir Starmer – vaak heimelijk – naar pragmatische manieren om dichter bij de Europese Unie te komen. Het proces begon onder zijn voorganger Rishi Sunak met het herziene Noord-Ierse protocol. Dat had tot doel de niet-tarifaire belemmeringen te verminderen tussen Groot-Brittannië en Noord-Ierland, dat deel blijft uitmaken van de interne markt voor goederen van de Europese Unie. Premier Starmer probeert de handelsbarrières verder te verminderen door zich aan te sluiten bij de Europese voedsel- en fytosanitaire normen en door gemeenschappelijke energie- en milieuregels te ondertekenen.
Geopolitiek
De geopolitieke situatie versterkt de argumenten voor nauwere samenwerking met Europa. De oorlog van Rusland met Oekraïne, het grillige tweede presidentschap van Donald Trump in de Verenigde Staten, de spanningen in het Midden-Oosten, dat alles maakt een krachtiger gemeenschappelijke Europese reactie urgenter. De noodzaak om minder te vertrouwen op de veiligheidsgarantie van de Verenigde Staten en meer op Europese defensie-uitgaven, wijst in dezelfde richting. Groot-Brittannië wil na de brexit wellicht de banden met de VS en Canada en met de Aziatisch-Pacifische regio aanhalen. Toch is het opnieuw een belangrijke speler op het gebied van Europese defensie en veiligheid.
Gedeeltelijk lid
Hoe zal de relatie zich verder ontwikkelen? Het helpt dat de Europese Unie nu meer ontspannen is dan voorheen. De aanvankelijke vrees dat de brexit andere landen zou kunnen aanmoedigen ook uit de unie te stappen, is grotendeels verdwenen. Europa wil nog steeds de integriteit van zijn interne markt beschermen, maar is meer geneigd delen ervan open te stellen voor niet-EU-leden die daarin geïnteresseerd zijn. Nieuwe vormen van gedeeltelijk lidmaatschap van de club, naar Zwitsers model, lijken wellicht acceptabeler, nu de Unie een verdere uitbreiding naar het oosten overweegt. Zelfs het handhaven van het vrije verkeer van personen over de grenzen heen is nu minder een punt, nu verschillende EU-landen stilletjes weer grenscontroles hebben ingevoerd.
Verderop ligt de mogelijkheid van andere vormen van samenwerking. Niet-leden als Noorwegen en IJsland heropenen lang sluimerende debatten over een mogelijk EU-lidmaatschap. De westelijke Balkan, Moldavië en Oekraïne willen allemaal nauwere banden met de club, die misschien nog lang geen volledig lidmaatschap zullen opleveren. Er zouden verschillende samenwerkingsmodellen kunnen ontstaan, die voor Groot-Brittannië beter zouden zijn dan een harde brexit.
Achteraf gezien zal het referendum van 2016 wellicht niet als een definitieve beslissing over de plaats van Groot-Brittannië in het Europese project worden beschouwd. De relatie zal blijven evolueren, soms in onvoorspelbare richtingen. De komende jaren zal dat de twee partijen waarschijnlijk dichter bij elkaar brengen.
