Onderzoeker Willem Sas: ‘Onze politici slagen er niet meer in onpopulaire maatregelen aan de man te brengen’

Trends introduceert vijf nieuwe stemmen in het publieke debat. Jonge mensen die hun kunnen al hebben bewezen, maar bij het brede publiek nog relatief onbekend zijn. Waar zijn ze professioneel mee bezig? Hoe kijken ze naar enkele prangende kwesties? Hoe zien ze de toekomst? We vroegen hen ook om, ter kennismaking, een vriendenboekje in te vullen. Of het nu gaat over de geldstromen tussen de gewesten, burgerparticipatie of staatshervormingen: Willem Sas is een veelgevraagd onderzoeker door de overheden van ons land. Het probleem: “Onze politici slagen er niet meer in onpopulaire maatregelen aan de man te brengen.”

“Dat de Duitse regering elk gezin ongeveer 500 euro laat bijdragen om de energiecrisis het hoofd te bieden, vind ik een pittige maatregel”, zegt Willem Sas. “Misschien beseft de Europese bevolking nu dat dit geen Russisch-Oekraïense oorlog is, maar een economische oorlog die ons allemaal treft.”

Tussen de habitués in Le Cirio voelt de econoom zich op zijn gemak. Voor hem is het een beetje thuiskomen in het café aan het Brusselse beursgebouw. Sas woonde jarenlang in een appartement erboven. En hoewel hij intussen is verkast naar Molenbeek, dat hij afwisselt met een stek in Glasgow, waar hij professor publieke economie is aan de University of Stirling, kent de bediening hem nog altijd.

In ons land is Sas verbonden aan de KU Leuven. Hij werkte mee aan de onderzoeken naar de geldstromen tussen de gewesten, de staatshervorming en de opkomst van politiek extremisme.

In tegenstelling tot Duitsland heeft ons land een btw-verlaging op elektriciteit en stookoliecheques toegekend. Is dat een goede maatregel?

WILLEM SAS. “Economen zijn het erover eens dat het niet de juiste maatregelen zijn om de energiecrisis aan te pakken. De financieel zwaksten in onze maatschappij voelen het te weinig in hun portemonnee. Vraag het aan eender welke alleenstaande moeder, die in een slecht geïsoleerde woning woont. Zij heeft geen overschot. Als je zulke maatregelen wilt invoeren, moeten ze veel gerichter zijn.

“Dat neemt niet weg dat we decennialang te weinig hebben betaald voor onze energie. Misschien is het niet slecht dat we eindelijk de correcte prijs betalen. Het dwingt ons stil te staan bij onze consumptie.”

Is tien keer meer betalen een correcte prijs?

SAS. “We zitten in een uitzonderlijk situatie. Maar de prijs mocht voor de crisis gerust drie keer hoger liggen. De situatie zoals ze was voor Rusland de gaskraan sloot, is een tekstboekvoorbeeld van wat we marktfaling noemen. Energie was te goedkoop, omdat het prijskaartje van de klimaatopwarming niet in de kostprijs zit. De overheid moet dan tussenbeide komen met belastingen, om die prijs te verhogen.”

Kan Europa de lidstaten dwingen het Duitse voorbeeld te volgen?

SAS. “Dat denk ik niet. Zulke maatregelen worden in de Europese Raad genomen. Die heeft beslist dat onze gasconsumptie deze winter met 15 procent moet verminderen. Maar verschillende lidstaten hebben daarop individueel een uitzondering bedongen, wat de deal terecht heel wat kritiek opleverde. Het is cruciaal dat we allemaal op dezelfde lijn zitten.”

Premier Alexander De Croo waarschuwde voor vijf tot tien zware winters. Hebben we een kritiek punt bereikt?

SAS. “De premier heeft ook gezegd dat we dat als land aankunnen en elkaar moeten steunen in moeilijke tijden. Hij had evengoed over de Europese Unie kunnen spreken in plaats van over ons land.

“Ik geloof wel dat het deze winter pittig wordt. Maar er is geen reden tot paniek, wel tot bezorgdheid. We moeten ervoor zorgen dat we klaar zijn en een plan hebben om deze periode door te komen.

“Het stomste wat een politicus nu zou kunnen doen, is zeggen dat alles wel goed komt en de bevolking zich geen zorgen hoeft te maken. Als hij in december zou moeten zeggen dat het licht uit moet en we de verwarming niet meer mogen opzetten, zou dat rampzalig zijn voor het politieke vertrouwen.”

Hoe groot zal het welvaartsverlies door deze energiecrisis zijn?

SAS. “Als we ons goed organiseren, zo weinig mogelijk gas en energie verbruiken, en dat vlotter laten vloeien naar de Oost-Europese landen, waar het tekort het grootst is, dan komen we er met een beperkte recessie doorheen. De inspanningen moeten dan wel eerlijk verdeeld worden onder de lidstaten, de bevolking en de bedrijven.

“We moeten vooral duidelijk maken dat die inspanningen de moeite waard zullen zijn. Ja, we vragen om minder gas te verbruiken. Ja, een warmtepomp is een forse investering. Maar we zullen eindelijk verlost zijn van het gasinfuus. Windenergie uit Denemarken zal vlotter naar Europa kunnen stromen, zonnepanelen zullen verbeteren en ook de nieuwe generatie kernreactoren kunnen bijdragen.”

Deze recessie brengt dus veel nieuwe kansen?

SAS. “Zo moeten we het bekijken. We kijken veel te pessimistisch naar deze crisis, en denken dat Poetin zich vrolijk in de handen wrijft. Ik zeg u: voor Poetin is het game over. Rusland wordt hier slechter van. Wij worden er beter van. Toch als we het goed aanpakken. Ik heb nog altijd geloof in de politici.”

Dan bent u allicht nog een van de weinigen.

SAS. “Ik heb er vertrouwen in dat er voldoende mensen zijn die durven te geloven in goed beleid. Dat het vertrouwen in politici afneemt, is niet nieuw. Al sinds de jaren tachtig en negentig kalft het af. Dat gebrek aan vertrouwen is wel een probleem. We kunnen de energiecrisis oplossen, als we het goed aanpakken. Maar zonder een draagvlak bij de bevolking zit je vast.”

Hoe is dat afgekalfde draagvlak te verklaren?

SAS. “Het probleem van onze politici is dat ze onpopulaire, maar broodnodige maatregelen niet durven of kunnen verkopen. Als De Croo zegt dat we vijf tot tien moeilijke winters zullen hebben, is dat voor mij wél een teken van politieke moed. Je moet durven toe te geven dat het moeilijk wordt, maar dat de inspanning de moeite waard is op de lange termijn.

“Politici slagen er maar niet in de bevolking te overtuigen van de oplossingen die ze moeten doorvoeren. Ze vallen te snel terug op de partijslogan of plooien zich terug op wat de laatste peiling leert. Waarom proberen ze een genuanceerde oplossing niet uit te leggen aan de brede bevolking? Of die een beetje sexy te maken?

“Dat is de enige manier om extreemrechts en -links te bekampen. Zij kunnen eender wat zeggen. Als andere partijen hun simplistische boodschap herhalen, werkt dat niet. Onderzoek na onderzoek toont aan dat kopieën van het extreme ervoor zorgen dat mensen nog meer voor het origineel stemmen.”

Heeft deze regering al iets goed gedaan?

SAS. “Er zijn eindelijk initiatieven rond een fiscale en staatshervorming. Er worden experts ingeschakeld en een burgerbevraging gehouden. Maar dan komt er meteen kritiek, soms zelfs van partijvoorzitters, nota bene op hun eigen regering. Nochtans zijn het evenwichtige, onderbouwde aanzetten tot goede oplossingen.

“Maar uiteindelijk krijgen ze de rekening gepresenteerd, en gaat het Vlaams Belang met de stemmen lopen. Mijn oprechte vraag aan politici luidt: willen jullie herverkozen worden of niet? Als je dat wilt, wees dan eindelijk slimmer en loop de extremen niet achterna. Dat is duidelijk geen winnende strategie. Het centrum kalft al tien jaar af in dit land. Stop er gewoon mee.”

U was betrokken bij de burgerbevraging die het federalisme moet herdenken. Die werd niet zo positief onthaald.

SAS. “Ik ben ontgoocheld in de manier waarop de media die bevraging hebben weggezet. Ze was nog maar pas gelanceerd, en er kwam alleen kritiek op. De communicatie zat inderdaad fout: ze was niet afgestemd op de inhoudelijke oefening. En er moest te snel gewerkt worden, waardoor de testperiode werd overgeslagen. Maar ik geloof nog altijd in de idee erachter. Burgers hebben het recht hun mening te geven of ideeën over het land te delen.

“De term ‘bevraging’ was misplaatst. Dit was een burgerforum. Niemand moest de hele lijst invullen. Respondenten mochten gerust een onderwerp kiezen dat hen het nauwst aan het hart lag. Die boodschap is helaas nooit overgenomen. De oppositie, niet het minst de N-VA, stond dus meteen klaar om het initiatief af te schieten.”

Zijn de resultaten bruikbaar?

SAS. “Ongeveer 17.000 burgers hebben delen van de vragenlijst ingevuld. Daar kwamen heel originele ideeën en bedenkingen uit, die we zullen meenemen in de voorstellen aan de regering. Al krijg ik wel de indruk dat het kabinet van minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden de bevraging het liefst zo snel mogelijk klasseert. Het zou een teken van politieke moed zijn, mocht men rekening houden met de resultaten.”

Denkt u dat het de fiscale en staatshervorming beter zal vergaan dan het recente pensioenakkoord, dat op hoongelach werd onthaald?

SAS. “De voorzitters schrijven de staatshervorming nu al af. En de fiscale hervorming zal ook op een teleurstelling uitlopen. Er zullen uiteindelijk weer alleen enkele beslissingen in de marge worden genomen.

“Nochtans is iedereen het erover eens dat we af moeten van de fiscale koterij, en een transparanter federalisme à la Zwitserland moeten invoeren. Met een beetje politieke moed en de vaardigheid om de bevolking uit te leggen dat er een werkbare oplossing is gevonden, denk ik dat je een unicum bent op het politieke speelveld.”

Hebben we in de politiek dan meer nieuwe gezichten nodig, die voor een stijlbreuk kunnen zorgen?

SAS. “Ik denk dat jonge mensen exact dezelfde fouten maken zodra ze in de politiek zitten, omdat de dynamiek hen in een bepaalde richting duwt. Oudere politici met enig gewicht moeten het systeem veranderen, zoals de partijfinanciering. De huidige regering moest aan het begin van haar legislatuur meteen de coronacrisis bezweren. Haar oproep aan de bevolking om als samenleving tegen het virus te strijden, was heel mooi. Dat krijg je alleen gedaan als voldoende zwaargewichten in de regering zitten. Ze hebben de rest van hun beleidsverklaring wel nog niet helemaal waargemaakt, maar daar hebben ze nog een beetje tijd voor. (lacht)”

Dat zal niet makkelijk zijn met de toenemende inflatie en staatsschuld.

SAS. “Je hoort altijd dat het in België met de staatsschuld veel erger is gesteld dan in de rest van Europa. Dat komt hoofdzakelijk omdat we bepaalde structurele uitgaven maar niet willen herbekijken, vooral in de pensioenen en de gezondheidszorg. We doen het voorts vaak echt niet slechter dan andere landen.”

Moeten we gewoon een beetje positiever naar de politiek kijken?

SAS. “Iets meer positieve boodschappen zouden onze samenleving deugd doen. Deze energiecrisis is het ideale moment om te tonen dat niemand uit de boot hoeft te vallen, zolang we goede maatregelen doorvoeren en eerlijk compenseren. België staat heus niet aan de afgrond.”