Negatieve stroomprijzen vallen vaker voor: ‘Flexibiliteit zal in toekomst essentieel worden’

In Duitsland duiken de stroomprijzen steeds vaker onder nul door een overaanbod aan zonne- en windenergie. Ook België voelt de impact van negatieve stroomprijzen. “Verschuif je verbruik naar momenten met lage prijzen”, adviseert energiespecialist Joannes Laveyne.

Negatieve stroomprijzen, het gevolg van een te groot aanbod van elektriciteit in verhouding tot de vraag, worden steeds vaker waargenomen in Europa en zijn een van de knelpunten van de energietransitie. De dalende prijzen zijn het resultaat van grote investeringen in hernieuwbare energiebronnen. In 2023 werden recordaantallen zonnepanelen geplaatst om de afhankelijkheid van Russisch aardgas te verminderen. In Duitsland, waar de zonnecapaciteit in 2023 opliep tot 81,7 gigawatt, terwijl de vraag slechts 52,2 gigawatt bereikte, is dat probleem bijzonder acuut. Zo waren de Duitse stroomprijzen op dinsdag tijdens zes afzonderlijke uren negatief.

De elektriciteit wordt geproduceerd wanneer de zon schijnt en de wind waait, maar er ontbreekt vaak voldoende technologie om de overvloedige energie op te slaan. Hierdoor kunnen consumenten niet altijd profiteren van de lage stroomprijzen, vooral niet wanneer de vraag naar elektriciteit juist groter is tijdens perioden zonder zonne-energie. In enkele gevallen hebben negatieve stroomprijzen zelfs geleid tot het tijdelijk uitschakelen van kerncentrales, zoals afgelopen juni in Frankrijk gebeurde. Zulke situaties hebben zich ook voorgedaan in Spanje en Scandinavië.

Betere interconnectie

België is niet immuun voor die problematiek. “Vorig jaar hadden we in België ongeveer 220 uren met negatieve stroomprijzen en 35 uren met een prijs van exact 0 euro”, legt energie-onderzoeker Joannes Laveyne (UGent) uit. “Dit fenomeen is sinds 2018 sterk toegenomen. Het wordt onder andere veroorzaakt door historische ondersteuningsmaatregelen voor groene stroom, die productiesubsidies blijven toekennen, ongeacht de vraag naar elektriciteit. Naar 2030 toe verwacht ik dat negatieve prijzen zullen afnemen naarmate die historische subsidiesystemen uitdoven, maar de uren met nulprijzen zullen waarschijnlijk toenemen.” Een nulprijs duidt erop dat de markt probeert in te spelen op die overschotten, maar dat proces staat nog in de kinderschoenen.

Hoe goed is het Belgische elektriciteitsnet voorbereid op fluctuaties in stroomprijzen?

JOANNES LAVEYNE. “Dit is een doorlopend proces en vooral een Europees vraagstuk. België is sterk verbonden met zijn buurlanden, en prijsfluctuaties worden vaak beïnvloed door andere landen, zoals Nederland. De oplossing ligt deels in een betere interconnectie tussen nog meer regio’s en meer flexibiliteit in ons verbruik, zodat overschotten beter kunnen worden verdeeld en benut.”

Geen duurzame situatie

Hoe beïnvloeden negatieve stroomprijzen de import en export van elektriciteit?

LAVEYNE. “De prijzen worden bepaald op de Europese markt, waar de optelsom van het verbruik in alle deelnemende landen de prijs bepaalt. Dit betreft de Central Western European Zone, waartoe onder meer Frankrijk, België, Duitsland en Nederland behoren. Die prijzen worden vastgesteld op het platform EPEX Spot.

“Als er bijvoorbeeld een overschot aan stroom in Nederland is, kan dat in België tot negatieve prijzen leiden. De stroom stroomt dan fysiek van Nederland naar België. Nederland is daar niet blij mee, vooral omdat daar nog wordt gewerkt met de terugdraaiende teller. Dat betekent dat als Nederlandse huishoudens veel zonne-energie produceren, ze die op het net zetten. Ze verkopen die energie eigenlijk aan hun energieleverancier, die verplicht is diezelfde energie in de winter terug te leveren. De terugdraaiende teller laat hen het net als een batterij gebruiken.

“Het probleem is dat de energieleveranciers in Nederland nu met een overschot aan stroom zitten, die ze tegen negatieve prijzen moeten verkopen. Wij, als buurland, profiteren op dit moment van die goedkope stroom. Maar dat is geen duurzame situatie, maar eerder een tijdelijk probleem tijdens de overgang naar meer hernieuwbare energie.”

‘Elektrische auto’s hebben een batterij die als buffer kan dienen, en warmtepompen kunnen warm water of het huis voorverwarmen tijdens periodes met lage prijzen’

Joannes Laveyne (UGent)

Thuisbatterij

Wat kan helpen om negatieve stroomprijzen te voorkomen? Wat kunnen particulieren doen?

LAVEYNE. “Een eerste oplossing, op grote schaal, is om nog meer te interconnecteren met andere regio’s, vooral in delen van Europa waar nog positieve prijzen zijn, zoals in Oost-Europa en Italië, waar minder hernieuwbare energie wordt opgewekt. Door de overschotten beter over Europa te verdelen, kunnen we ervoor zorgen dat hier niet hoeft te worden afgeschakeld en dat de prijzen niet negatief worden.

“Een tweede oplossing, op kleinere schaal, is meer flexibiliteit in ons verbruik te brengen. Zowel industrieel als residentieel moeten we ons verbruik zo veel mogelijk verschuiven naar periodes met lage of negatieve prijzen. Elektrische voertuigen en warmtepompen kunnen daarbij helpen. Elektrische auto’s hebben een batterij die als buffer kan dienen, en warmtepompen kunnen warm water of het huis voorverwarmen tijdens die periodes. Dat soort flexibiliteit zal in de toekomst essentieel worden.

“Een andere optie is het gebruik van een thuisbatterij. Hoewel die batterijen momenteel nog duur zijn, dalen de prijzen snel, vooral door ontwikkelingen in China. Het probleem met veel thuisbatterijen is echter dat ze vaak te klein zijn om alle overtollige energie op te slaan. Ze zijn meestal tegen de middag al volgeladen, waardoor de zonnepanelen daarna weer energie terugleveren aan het net. Een grotere batterij zou dit probleem oplossen, maar die is momenteel nog minder rendabel. Kortom, thuisbatterijen kunnen helpen, maar ze zijn op dit moment geen perfecte oplossing.”

Omvormers van zonnepanelen

“Op dit moment is de impact van negatieve stroomprijzen bij particulieren eerder beperkt, ook bij degenen die zonnepanelen hebben. Tenzij ze een dynamisch injectiecontract hebben, waarbij de injectieprijs de marktprijs volgt. Maar de meesten hebben een vast of variabel contract. Deze type contracten dragen echter bij aan het probleem, want het geeft de eigenaaars van zonnepanelen geen incentive om te stoppen met injecteren als de marktprijs negatief is.

“In de toekomst verwacht ik dat energieleveranciers steeds vaker alleen dynamische contracten zullen aanbieden, of dat ze een vergoeding zullen vragen voor het terugleveren van energie aan het net. Die zou dan vergelijkbaar zijn met wat zij zelf moeten betalen om die energie op de markt te brengen. Dat zou de situatie kunnen veranderen.

“Dat hoeft echter geen ramp te betekenen voor de eigenaars van zonnepanelen. Omvormers van zonnepanelen kunnen nu al hun productie beperken. In de toekomst zullen er oplossingen op de markt komen die de omvormer met de digitale meter verbindt, zodat de productie tijdens momenten van negatieve prijzen afgestemd wordt op het eigen verbruik, en er geen overschotten in het net geïnjecteerd worden.”

Subsidies

Zijn er maatregelen genomen door ons land om te voorkomen dat negatieve stroomprijzen de financiële levensvatbaarheid van energieprojecten, vooral in de hernieuwbare sector, ondermijnen?

LAVEYNE. “Jazeker. Voor nieuwe energieprojecten wordt nu gebruikgemaakt van een systeem genaamd Contract for Differences (CfD), ook wel een tweezijdig prijscontract genoemd. Dat houdt in dat als de energieprijs onder een bepaald niveau, de zogenaamde strike price, zakt, het energieproject subsidies van de overheid krijgt om rendabel te blijven. Die strike price is de minimale prijs die nodig is om een project financieel levensvatbaar te houden.

“Er is echter een beperking ingebouwd: als er te veel opeenvolgende uren met negatieve prijzen zijn, worden de subsidies niet uitgekeerd. Dat voorkomt dat bijvoorbeeld windturbines blijven draaien als er geen vraag is, simpelweg omdat de subsidie het prijsverschil zou opvangen. Die maatregel moet uitbaters van hernieuwbare energieprojecten stimuleren om hun productie te verlagen tijdens momenten van overproductie.”

Lees ook: